کاشی‌کاری ایرانی بعد از اسلام (۲)

کاشى‌هاى زرين‌فام زيادى از کاشان برجاى مانده که تنها يک قسمت نسبتاً کوچک از محصولات کاشى اين دوران بوده است.

بخش اعظم آنها کاشى‌کارى تک‌رنگ و عمدتاً به‌رنگ فيروزه‌اى يا آبى بوده است. همچنين تعداد ديگرى از تکنيک‌ها از جمله تکنيک‌هاى نقاشى زيرلعاب مينايى و لاجوردى نيز در کاشى‌کارى‌ها به‌کار رفته است.

کاشى‌هاى زيرلعاب نقاشى‌شده به‌رنگ آبى و سياه و کاشى‌هايى با کتيبه‌هاى قالبى برجسته و طرح‌هاى چينى آبى - سفيد که نمونه‌هايى از آنها در محل اصلى خود در مقبره اولجايتو در سلطانيه به‌دست آمده است. نمونه‌هايى از اين کاشى نيز در مجموعهٔ شاه زند سمرقند يافت شده‌اند. بخش زيادى از صحنه‌هايى که بر روى کاشى‌هاى کاشان نقاشى شده صحنه‌هاى ساده زندگى است.يکى از دست‌آوردهاى مهم سفالگران کاشان خلق محراب‌هاى بزرگ بوده که با کاشى به‌ شکل‌هاى مختلف ساخته شده است.

يکى از باشکوه‌ترين اين محراب‌ها متعلق به 'مسجد ميدان کاشان' بوده که اکنون در موزه اسلامى برلين است و به‌وسيله 'حسن بن عرب شاه' امضاء شده و تاريخ ۶۲۴ را دارد، که داراى تزئينات متراکم و انبوهى است.

کاشى‌هاى ساخته شده در نميه دوم قرن هفتم در بر گيرنده طرح‌هاى چينى بوده است.

ظرف‌هاى سلطان‌آباد در سده هفتم و کاشى‌هاى لاجوردى و زرين‌فام اين دوره نيز با تصاوير گل‌هاى نيلوفر، اژدها و ققنوس تزئين شده‌ است. نقش‌مايه ديگر پرواز دُرنا بود که در چين سمبلى از خوش‌اقبالى و عمر طولانى است. گرچه اين طراحى‌ها در تخت سليمان ديده شده‌ است، اما اين حقيقت را ثابت مى‌کند که اين نقش‌هاى چيني، عناصر مهم و قابل شناخت سبک دربارى مغول و گوياى حلقه‌هاى ارتباطى دنياى شرق بودند. در نيمهٔ قرن هشتم سفالگرى رو به زوال نهاد.

يکى از مهم‌ترين بناهاى تيموريان از نقطه‌نظر کاشى‌کارى 'آق‌سراي' است که در 'شهر سبز' قرار داشت. شهر سبز محل تولد تيمور و پايتخت دوم او بود.

سبک معمارى تيمورى از سنت معمارى آجر خشتى ايلخانى نشأت مى‌گيرد. در معمارى تيمورى سقف‌ها از نقاشى پوشيده شده و در ترکيبى با کاشى‌کارى تزئين مى‌يافته است. کاشى‌سازان از طيف تکنيک‌هاى نامأمنوس استفاده مى‌کردند؛ آجرهاى لعابدار، سفال‌هاى کنده‌کارى شده و لعاب داده شده، کاشى‌هاى معرق و هفت رنگ، ميناکارى روى لعاب و ... .

در کاشى‌کارى تيموري، کاشى‌ها هر سطح قابل دسترسى را مى‌پوشاندند و در يک بنا ممکن بود، دو يا سه روش تکنيک برحسب نواحى مختلف، مورد استفاده قرار گيرد. سطوح ديوارهاى بزرگ اغلب با آجرهاى لعابدار تزئين مى‌يافتند. در دورهٔ تيموريان طرح‌هاى کاشى‌کارى معرق، متراکم‌تر و بيشتر شدند. طيف وسيع و پيشرفته‌اى از کاشى معرق بر روى تعدادى از بناهاى مهم يادبود سده نهم ديده مى‌شوند؛ به‌عنوان نمونه مسجد گوهرشاد در هرات، مدرسهٔ الغ بيک در سمرقند و مدرسهٔ خرگرد. معرق نه تنها در بناها بلکه بر روى مجموعه‌اى از منبرهاى مساجد در مناطق مرکزى ايران استفاده مى‌شدند. کاستى معرق تکنيک وقت‌گيرى بود. اما به‌دليل اصيل بودن، تا سدهٔ سيزدهم در ايران و آسياى ميانه تحت سيطرهٔ صفويان از آن استفاده مى‌شد. حتى امروزه در ايران، آسياى ميانه و افغانستان، صنعتگران استفاده از اين تکنيک را براى نصب دوبارهٔ کاشى‌ها در محل اوليه بر روى بناهاى تاريخى به‌کار مى‌برند.

ميراث ارزشمند ديگر متعلق به دوران قبل از تيموريان دو تکنيکى بوده که در مقبرهٔ شاه زند به‌کار رفته است، که شامل کاشى‌هاى لاجوردى ميناکارى شدهٔ روى لعاب و کاشى‌هاى نقاشى شدهٔ زيرلعاب هستند.