كلیسای طاطاووس، تهران

كليساى دره‌شام، جلفا، ماكو

کليساى دره ‌شام در کنار رود ارس در فاصلهٔ حدود ۲۲ کيلومترى شمال غرب شهرستان جلفا و چهار کيلومترى شمال غرب کليساى سنت استپانوس قرار دارد. اين کليسا احتمالاً در دورهٔ مغول يا صفويه ساخته شده است.

ترکيب کلى کليسا مانند ساير ابنيهٔ مشابه است. تمام تاق‌ها به صورت جناغى است و يک گنبد نسبتاً بزرگ با سه فرش در مرکز کليسا دارد. در قسمت‌هاى خارجى کليسا و روى بدنهٔ آن هيچ آرايش يا تزئينى ديده نمى‌شود. فقط در قسمت محراب و روى اندود گچ بدنهٔ‌ داخلى، آثار و بقاياى نقاشى‌هاى مذهبى مشهود است. اين کليسا در حال تخريب است.

كليساى زورزور (بارون)، روستاى بارون، ماكو

کليساى زورزور در مجاورت روستاى بارون (۴۰ کيلومترى جادهٔ آسفالتهٔ سيه‌چشمه) بر دامنهٔ شيب تندکوه در ساحل رودخانهٔ زنگمار واقع شده است.

به استناد اظهار نظر شوراى خليفه‌گرى، اين کليسا مربوط به قرن دهم ميلادى و بنايى است کم حجم و منفرد بر روى ارتفاعات مشرف بر رودخانهٔ فوق و شباهت زيادى به نمازخانه دارد. ارتفاع محلى که کليسا در آن قرار گرفته، نسبت به بستر رودخانه حدود ۴۰ متر است. بناى کليسا طرحى صليب‌وار دارد و ساختمان آن در دو نماى خارجى و داخلى، داراى سنگ‌هاى تراشدار منظم به صورت خط‌کشى و فاقد بند ملاط است.

کليسا از حيث ويژگى‌هاى معمارى، مشابه آثار ديگر ديرهاى ارامنه است؛ جبههٔ داخلى آن داراى ۴ تاق با قوس‌هاى بيضى شکل و ۴ نورگير کوچک در چهار ضلع و گنبدى است با همان مصالح به صورت عرقچين نيم‌دايره‌اى شکل که قسمت بيشتر آن فرو ريخته است.

اين کليسا به علت احداث سد بارون که آب آن، ساختمان کليسا را نيز در بر مى‌گرفت، به محل مرتفع‌ترى در همان ناحيه انتقال يافته است. صرف‌نظر از انتقال آن که خود يک هنر مهم از حفظ بناهاى تاريخى محسوب مى‌شود، ‌ دقتى بسيار ظريف نيز در انتقال آن صورت گرفته است، به طورى که نه تنها هيچ تغييرى در بناى مجدد کليسا صورت نگرفته، بلکه بسيار زيباتر و دقيق‌تر با همان مصالح بازسازى شده است.

كليساى سركيس مقدس، تبريز

سرکيس مقدس، نام کليسايى است که در سال ۱۸۲۱ ميلادى به وسيلهٔ‌ شخصى به نام پطروسيان در محلهٔ بارون آواک تبريز ساخته شد و در سال ۱۸۴۵ تجديد بنا شده است. سبک معمارى اين بنا ارمنى است. اين کليسا نيز به شکل صليب ساخته شده و سه در از سه جهت شمال، شرق و جنوب به درون آن باز مى‌شود. در مدخل شرقى آن قبرى وجود دارد که به کشيشى به نام هاکوپ قاراپتيان تعلق دارد.

بناى کليسا سنگى و گنبدهاى آن آجرى است. قبل از انقلاب روى ديوارها با پوشش سيمانى پوشانده شد. تاريخ بناى کليسا بر لوحى مرمرى که بر ديوار مدخل شرقى نصب شده نوشته شده است. داخل کليسا چهار ستون آجرى با پايه‌‌هاى عريض سنگى وجود دارد. اين ستون‌ها علاوه بر اينکه گنبد بزرگ و طاق‌هاى متعدد سقف را نگهداشته، محراب و نمازخانه‌هاى فرعى را نيز از تالار اجتماعات جدا کرده است.

بيرون کليسا در قسمت شرق حياط، ‌ يک بناى يادبود سنگى به ياد کشتگان ارمنى ساخته شده است، و طرح و حجارى بديعى دارد. در کنار اين بناى يادبود، پاى همان ديوار سنگ‌نبشته‌هايى متعدد از مرمر پهلوى هم نهاده شده‌اند که همه متعلق به قبرهاى کشتگان و بزرگانى از ارامنه است که اغلب آن‌ها در قرن ۱۹ در گذشته و در حياط اين کليسا مدفون شده‌اند.

كليساى سن استپانوس (خارابا كليسا)، مرندـ جلفا

کليساى سن استپانوس يکى از کليساهاى با عظمتى است که بين قرن‌هاى چهارم تا ششم هجرى (۱۰ تا ۱۲ م) ساخته شد. اين کليسا در ۱۶ کيلومترى غرب جلفا در دره‌اى سرسبز و خرم معروف به درهٔ شام (داراشامب) بر يک بلندى بنا شده است. سبک معمارى آن آميزه‌اى است از شيوه‌هاى معمارى اورارتو، اشکانى، ‌ يونانى و رومى که بعد از ساخت بناهاى شگرف اچميادزين، طاديوس، آختامار و استپانوس اين تداخل سبک‌ها، ‌ به نام سبک و شيوه ارمنى مشهور شد.

دربارهٔ‌ تاريخ بناى اين کليسا که يکى از شاهکارهاى معمارى شمال غرب ايران محسوب مى‌شود، مطالب مختلفى نوشته شده است. عده‌اى بدون توجه به وقايع تاريخى و تاريخ تطور شيوه‌هاى معمارى، بناى آن را تا نخستين سده‌هاى مسيحيت پيش برده‌اند و عده‌اى نيز زمان‌ بناى آن را به اواسط سلطنت صفويه نسبت داده‌اند. در صورتى که از قراين تاريخى اين طور برمى‌آيد که، شيوهٔ بنا، مصالح ساختمانى، تزئينات هنرى و مقتضياتى که اين بنا را به وجود آورده است، ‌همه گواهى مى‌دهند که بناى اين کليسا همانند و همزمان با کليساهاى آختامار و طاطائوس احداث شده است.

صدها سنگ‌نبشته به زبان ارمنى در داخل و خارج بنا نصب شده است که اگر اين سنگ‌نبشته‌ها به زبان فارسى ترجمه گردد، بانى، معمار و تاريخ بناى کليسا، حتى قسمت‌هايى از گوشه‌هاى تاريک قومى که در اين سرزمين به سر مى‌بردند روشن خواهد شد. متأسفانه کوشش اندکى براى حفظ و نگهدارى اين کليساى تاريخى به عمل مى‌آيد. به علت زمستان‌هاى سخت منطقه و کوچ ارامنه از جلفاى آذربايجان، کليساى سن استپانوس از رونق افتاده و در معرض انهدام قرار دارد و به همين جهت بين مردم به خاراباکليسا يا کليساى خرابه معروف شده است.

كليساى سنت برج، سلماس

اين کلسيا در شهر سلماس واقع شده و متعلق به قرن نهم ميلادى است. به نظر مى‌رسد که قسمت شرقى آن از قدمت زيادى برخوردار باشد.

کليساى سنت جرج در زمان شاه‌عباس دوم مرمت و تعمير شده است. سنگ‌نوشتهٔ سمت چپ در ورودى کليسا که به خط ارمنى است نشان مى‌دهد که بعد از اين تاريخ نيز عمليات تعمير و بازسازى بر روى آن انجام گرفته است.

كليساى سورپ سركيس، خوى

کليساى سرکيس در زمين محصورى به وسعت ۰/۵ هکتار که در محل قديمى امام‌زاده شهرستان خوى قرار دارد، واقع است.

به استناد بررسى‌هاى انجام گرفته، قدمت اين کليسا به دو دورهٔ متفاوت قرن چهارم و دهم ميلادى برمى‌گردد. با توجه به اينکه سرکيس مقدس در سال ۳۷۸ ميلادى زندگى مى‌کرد، قرن چهارم به نظر صحيح‌تر مى‌آيد.

شکل خارجى کليسا مکعب مستطيل است به طول ۳۲ متر و به عرض ۱۶ متر و به ارتفاع ۱۸ متر. در داخل آن شش ستون سنگى وجود دارد. کف داخلى کليسا حدود ۸۰ سانتى‌متر از کف خارجى آن گودتر است و ضخامت ديوارهاى جانبى بنا حدوداً ۱/۲۰ متر است. در انتهاى ضلع شمال شرقى، محراب کليسا قرار دارد که دو اطاق کوچک نيز در کنار و طرفين آن بنا شده است.

طرح کليسا تحت تأثير طرح معابد ايرانى است و داراى ۲ در ورودى از سمت جنوب و غرب است. همچنين ۸ روزنه کوچک از سمت جنوب و شمال، ۳ روزنه از شرق و يک پنجرهٔ‌ کوچک از مغرب به بيرون کليسا مشرف است. تقريباً دو پنجم پايين ديوارهاى بنا سنگ‌چين و سه پنجم بالاى آن‌ها آجرچينى مى‌باشد. سنگ‌ها از نوع آهکى تيره‌رنگى است که به صورت مکعب مستطيل تراشيده شده و به صورت رگه‌چينى و با دقت بسيار روى هم قرار داده شده، ولى در قسمت آجرچينى آن دقت کافى نشده است.

سنگ‌هاى قوس سر درهاى ورودى بنا، داراى نقوش است و در بعضى قسمت‌ها نيز نقش صليب بر روى سنگ‌ها حک شده است.

کليساى سورپ سرکيس از نظر تزئينات ساده و تنها بخش محراب که اينک نيمه ويران است، داراى نقاشى مذهبى شامل گل و بوته و نقوش اسليمى با رنگ‌هاى تند بر روى گچ است.

کليسا به دنبال حوادث ۱۹۱۸ خوى که منجر به مهاجرت مسيحيان شد، عليرغم ثبت آن در فهرست آثار فرهنگى مورد توجه لازم قرار نگرفته است.

كليساى شوقات (شوغات)، تبريز

اين کليسا در گورستان ارامنه در محلهٔ‌مارالان تبريز واقع شده است. طرح آن صليبى و محرابش حدود ۸۰ سانتى‌متر از کف تالار بلندتر است. سقف کليسا آهنى و برج ناقوس آن استوانه‌اى و داراى چهار طبقه و نسبتاً بلند است. بناى اين کليسا قديمى نيست و در سال ۱۹۷۵ ميلادى ساخته شده است. کليساى قديم در کوچهٔ ميارميار تبريز بود که موقع احداث خيابان تخريب گرديد.

كليساى طاطاووس، تهران

کليساى طاطاووس يکى از قديمى‌ترين کليساهاى تهران است که در اواخر قرن دوازدهم هجرى قمرى (سال ۱۱۷۸ هجرى شمسى) ساخته شد.

اين کليسا مدفن چند تن از بزرگان ارمنى ايران و بعضى شخصيت‌هاى خارجى است.

كليساى قديمى جزيره خارك، بوشهر

در قسمت غربى جزيرهٔ خارک بقاياى يک کليسا و يک صومعه وجود دارد که احتمالاً به مسيحيان زمان ساسانيان تعلق دارد. در داخل اين کليسا قبرى با قطعات بزرگ سنگ تراشيده شده است و صحن سه گانه‌اى دارد که به سبک معمارى ساسانى قسمت ميانى آن از قسمت جانبى آن بزرگ‌تر است. صحن محل هم‌سرايان و ديوارهاى خارجى جام خانه را با گچ اندود کرده‌اند. تزئينات حجارى شده به بناى ساسانى تاق بستان کرمانشاه شباهت دارد. از اين رو مى‌توان گفت که اين کليسا حدود سدهٔ پنجم يا ششم ميلادى بنا گرديده است. صومعه حدود شصت حجره دارد که هر يک از سه قسمت کوچک تشکيل شده است.

كليساى گيورگ، اصفهان

اين کليسا يکى ديگر از کليساهاى جالب و ديدنى ارامنهٔ جلفاست که به کليساى غريب مشهور است. در اين کليسا، قطعات بزرگ سنگ‌هاى مقدس «اوچ‌کليسا» نگهدارى مى‌شود.

كليساى مارخنه - سورپ‌نشان، جمال‌آباد، خوي

اين کليساها در روستاى جمال‌آباد بر سر راه گردنه و پادگان قوشچى واقع شده‌اند. يکى از آنها متعلق به آشورى‌ها و ديگرى از آن ارامنه است.

کليساى مارخنه که به آشورى‌هاى روستاى جمال‌‌آباد تعلق دارد، از نظر فرم معمارى و ويژگى‌هاى خاص خود بى‌شباهت به ابنيهٔ مذهبى مسيحيان دورهٔ ساسانى نيست؛ چنانکه يکى از اسقف‌هاى آشورى به نام دکتر ضياء دشتو به استناد نوشته‌هاى ابن عبرى، اين کليسا را همزمان با کليساى قديمى گولان که به دورهٔ ساسانى مربوط است، ‌ مى‌داند.

اين کليسا نيز مانند ساير کليساهاى آشوريان دورهٔ ساسانى، داراى تاق‌ها و تاق‌نماهايى با طرح بيضى است. مصالح آن عمدتاً سنگ است و صرف‌نظر از قسمت الحاقى ورودى که اخيراً با آجر کار شده، بقيه قسمت‌ها را با سنگ‌هاى لاشه‌اى احداث کرده‌اند. کليسا در جبههٔ خارجى فاقد هر گونه تزئينات است و تنها تزئين آن مجسمهٔ سنگى قوچى است که در گوشهٔ جنوب غربى کليسا قرار دارد و مشابه حجارى‌هاى دوران اورارتويى است. جبههٔ داخلى کليسا نيز با اندود ساده گچ پوشش داده شده است.

کليساى مارخنه از حوادث روزگار مصون نمانده و بر اثر تخريب ساختمان‌هاى اطراف و تجديد بناى دائمى آنها، سطح اراضى مجاور کليسا نيز بالا آمده است، به طورى که در حال حاضر کف کليسا حدود ۱/۳۵ متر پايين‌تر از سطح زمين‌هاى مجاور است.

کليساى ديگر جمال‌‌آباد، کليساى سورپ نشان است. اين کليسا متعلق به مسيحيان ارمنى است که جهت انجام فرايض مذهبى از آن استفاده مى‌کردند. در حال حاضر اين کليسا متروکه است و علت اساسى آن نيز مهاجرت ارامنه از اين روستا است.

با توجه به سبک معمارى ديوارهاى جانبى، محراب و اتاق‌هاى طرفين، ‌ کليساى سورپ نشان متعلق به قرن هفتم هجرى قمرى است.