|
| مسجد هفتادوتن (شاه سابق)، مشهد
|
|
| مسجد شاه سابق مشهد از بناهاى تاريخى قرن نهم هجرى قمرى است. اين مسجد گنبدى بزرگ با کاشى‌کارى، ايوان و دو مناره دارد. به طورى که از متن کتيبهٔ ايوان مسجد برمى‌آيد، ساختمان آن در ماه رجب سال ۸۵۵ هجرى قمرى پايان يافته است.
|
|
| در پايان کتيبه، نام معمار بناى آن «شمس‌الدين محمد تبريزي» ثبت شده است. دو منارهٔ کاشى‌کارى شدهٔ طرفين ايوان داراى کتيبه مى‌باشند. ازارهٔ ايوان با کاشى‌هاى هشت‌گوش مزين شده و گنبد کنونى آن با کاشى پوشيده شده است. بقيهٔ بنا نيز با کاشى‌کارى تزئين يافته است. در نماى ايوان، کتيبهٔ منظومى جاى گرفته است که با خطوط زرين بر روى کاشى نگاشته شده و مطلع آن چنين است:
|
|
| عمر خوش است دريغا که جاودانى نيست
|
|
| پس اعتماد بر اين پنج روز فانى نيست
|
|
|
| اين بنا با شمارهٔ ۱۸۶، در زمرهٔ آثار تاريخى استان خراسان به ثبت رسيده است.
|
|
| مسجد و زيارتگاه هاجره خاتون، سنندج
|
|
| هاجر خاتون خواهر امام رضا (ع) است که در اين محل دفن شده است. در جنب مدفن او «لله يعقوب» مسجدى بنا نهاد که به اسم مسجد هاجره خاتون شهرت يافت. مرحوم حاج شيخ شکرالله (پدر حاج شيخ عبدالله) تعمير کاملى از آن مسجد به عمل آورد و مرحوم حاج جلالى فرزند مرحوم محمد صادق، يک دانگ از مغازه‌هاى پاساژ شهبازى را وقف مسجد هاجره خاتون کرد. ساختمان اين زيارتگاه داراى دو صحن مناسب و يک حرم کوچک و مسجدى نسبتاً بزرگ، موقوفات، هيئت امناء. خادم و امام جماعت است و محل نذورات فراوان مردم و زيارتگاه خاص و عام مى‌باشد. حتى از شهرهاى ديگر و روستاهاى اطراف براى زيارت به اين محل مراجعه مى‌کنند. در روزهاى تاسوعا و عاشوراى حسينى، آئين‌هاى ويژه‌اى توسط مردم در اين محل اجرا مى‌شود. اين زيارتگاه در خيابان طالقانى سنندج قرار دارد.
|
|
| ساير مساجد معروف و قديمى استان کردستان عبارت‌اند از:
|
|
| - مسجد جامع دارالامان در سنندج
|
| - مسجد جامع خسروآباد در بيجار
|
| - مسجد دو مناره در سقز
|
| - مسجد جامع دوره قاجارى در سنندج
|
| - مسجد جامع سقز در سقز
|
| - مسجد عبدالله عمران در مريوان
|
| - مسجد سرخ در مريوان
|
|
| مسجد و مدرسهٔ سردار، قزوين (قاجاريان)
|
|
| اين بنا در محلهٔ ديمج در خيابان تبريزِ قزوين قرار دارد و متعلق به دورهٔ قاجار - سال ۱۲۳۱ هجرى قمرى - است. بانى آن دو برادر به نام‌هاى حسين‌خان و حسن‌خان از سرداران قاجارى بوده‌اند. نقشهٔ بنا به شکل مربع‌مستطيل است و ساختمان آن در دو اشکوب ساخته شده است. ازارهٔ بنا با سنگ و بقيهٔ آن با آجرِ تراش‌خورده ساخته شده و با کاشى‌هاى رنگارنگ تزئين يافته است. دورتادور حياط مدرسه را از چهار سو با اشعار مرحوم محتشم کاشانى به خط نستعلق زيبا، به رنگ سفيد در کاشى بنفش، کتيبه کرده‌اند.
|
|
| در دو بخش شرقى و غربى مدرسه، حجره‌هايى ساخته شده است؛ به اين ترتيب که يک حجرهٔ بزرگ در ميان است و در دو سوى آن دو گوشوارهٔ باريک جاى گرفته است که راهروى طبقهٔ دوم مى‌باشند. حجره‌ها وسعت کافى دارند و هر حجره پستويى نيز دارد. طبقهٔ (اشکوب) دوم نيز مانند طبقهٔ اول است؛ ولى چهار حجرهٔ باريک ديگر در بالاى گوشواره‌ها ساخته شده است.
|
|
| در جنوبِ حياط مدرسه، مهتابى بزرگى است که به اندازهٔ يک متر از کف حياط بالاتر و مساوى با عرض حياط مدرسه (تقريباً ۲۴ متر) است. در جنوب بنا و متصل به اين مهتابى، مسجدى جاى دارد که سقف آن روى سه تاق آجرى قرار دارد. در بالاى تاق ميانى که بزرگ‌تر از دو تاق ديگر است، گنبد مخروطى شکلِ کوچکى با رويه‌‌اى از کاشيِ فيروزه‌اى، استوار شده است.
|
|
| در وسط حياط مدرسه، حوض سرپوشيدهٔ بزرگى است که از سطح حياط حدود يک متر بالاتر است. اين مهتابى، جايى بود که در شب‌هاى تابستان طلبه‌ها در آن مى‌خوابيدند و گاهى تعزيه‌خوان‌ها در روى آن به تعزيه‌خوانى مى‌پرداختند.
|
|
| درِ ورودى بنا در سمت شمال و در وسط قرار دارد. در به هشتيِ وسيعى راه دارد که از دو سو، با دو در، به دو شبستان منتهى مى‌شود. سردرِ مدرسه با کاشى‌هاى رنگى زيبا زينت يافته است و اشعارى به خط نستعليق ممتاز در سنگ مرمر کنده‌کارى شده و در آن کار گذاشته شده است. ورود به مسجد از مهتابى جلوى آن امکان‌پذير است.
|
|
| مسجد و مدرسهٔ شيخ عبدالحسين، تهران
|
|
| از تنها کتيبهٔ باقى مانده از ساختمان اين بنا چنين پيداست که بناى ياد شده در سال ۱۲۷۰ هجرى قمرى به پايان رسيد. اين مسجد پس از مرگ ميرزا تقى خان اميرکبير از محل ثلث داراى او به همت مرحوم شيخ عبدالحسين تهرانى معروف به شيخ العراق ساخته شد و به همين دليل به نام مسجد شيخ عبدالحسين موسوم شد. از آنجا که بازرگانان آذربايجانى مقيم تهران، در اين مسجد مراسم تعزيه برگزار مى‌کردند، به اين بنا مسجد ترک‌ها يا مسجد آذربايجانى‌ها هم گفته شده است. در ضلع غربى اين مسجد، مسجد قديمى و بزرگ ديگرى است که هم‌زمان با بناى مسجد اوليه ساخته شده است. سبک معمارى آن به صورت چهار ايوانى است و داراى سردرى بلند، صحن وسيع، حجره‌هاى دو طبقه و کاشى‌کارى زيباست.
|
|
| مسجد و مدرسهٔ شيخ‌الاسلام (مسعوديه)، قزوين (قاجاريان)
|
|
| اين بنا که در جانب شرقى خيابان شهداى قزوين قرار گرفته است، به امر يکى از اميران ترکمانيهٔ قزوين به نام «آقاسي» بنا شده است. در سال ۱۳۲۱ هجرى قمرى، مرحوم «حاج ميرزامسعود شيخ‌الاسلام قزويني» به تجديد بناى آن همت گماشت و آن را به صورت مسجد و مدرسه در آورد. ساختمان مدرسه آجرى است و آجرهاى آن با گچ بندکشى شده است.
|
|
| درِ ورودى مدرسه از جانب غربى است و پهلوى آن درِ ديگرى نيز هست که به حياط کوچک مدرسه منتهى مى‌شود. درِ بزرگ مدرسه به فضايى اتصال دارد که تاق بزرگى آن را پوشانده است. حياط مدرسه مربع شکل است و در پيرامون آن حجره‌هايى براى تحصيل طلبه‌ها وجود دارد.
|
|
| مسجد و مدرسهٔ صالحيه، قزوين (صفويان, قاجاريان)
|
|
| اين بناى وسيع در جانب غربى خيابان مولوى قزوين واقع شده است. مجموعهٔ صالحيه يک در از کوچهٔ غربى و يک در از کوچهٔ شمالى کنار خود دارد. درِ شرقى بنا، هم به مسجد و هم به مدرسه راه دارد. در جانب شمال، به جز درِ ورودى، درهاى بزرگى با نرده‌‌هاى آهنى وجود دارد. در طرف جنوب بنا، اُرسى‌هايى تعبيه شده است که به حياط مدرسه گشوده مى‌شوند. ساختمان مسجد را با آجر، و سقف آن را با تاق‌هاى آجرى پوشانيده و سفيد کرده‌اند. حياط مدرسه از کف مسجد پايين‌تر است و در هر دو طبقه حجره‌هايى براى استفادهٔ طلبه‌ها دارد.
|
|
| راهروى مدرسه به خارج در گوشهٔ شمال شرقى حياط است که با پيچ مختصرى به هشتيِ بزرگى منتهى مى‌شود و از سمت شمال، به وسيلهٔ پلکان به درِ ورودى مسجد متصل مى‌گردد. درِ بزرگ مدرسه در جانب شرق آن است که در کنارهٔ غربى خيابان مولوى واقع شده است و بالاى سردرِ آن تزئيناتى از کاشى دارد. اشعارى به خط نستعليق زيبا و به رنگ ليمويى در متن کاشى‌هاى لاجورديِ سردر، کتيبه شده که برخى از ابيات آن افتاده است.
|
|
| بانى اين مسجد و مدرسه، شادروان «حاج ملاصالح برغاني» يکى از عالمان و مجتهدان نامى نيمهٔ اول قرن سيزدهم هجرى قمرى است که به پارسايى و پرهيزگارى معروف بوده و تأليفات بسيار دارد.
|
|
| مسجد و منارهٔ برسيان، اصفهان
|
|
| اين مسجد در ۴۲ کيلومترى شرق اصفهان واقع شده و يک اثر خالص سلجوقى است. منارهٔ آن در سال ۴۹۱ و محراب آن در سال ۴۹۸ هجرى قمرى ساخته شده است. تزئينات آجرى داخل مسجد شبيه به گنبد تاج‌الملک در مسجد جمعهٔ اصفهان است و به احتمال قوى، معمار هر دو بنا يکى بوده است.
|
|
| مسجد و منارهٔ ملك ابن عباس (مسجد على)، بندرلنگه
|
|
| اين مسجد قديمى که در قسمت غربى شهر بندر لنگه و در نزديکى دريا واقع شده است، توسط شخصى به نام «حاج محمد بن عباس» در سال ۱۲۸۰ هجرى قمرى احداث و به يادگار گذاشته شده است.
|
|
| در حال حاضر از تمامى بناى مسجد، يک شبستان بزرگ نيمه‌ويران و يک مناره باقى مانده است. مناره و شبستان اين مسجد از نظر قدمت ساختمان با ساير بناهاى تاريخى شهر يکسان نيست و سبک معمارى آن ويژگى منحصر به فردى دارد. منارهٔ مسجد که ۲۲ متر طول و ۳/۵ متر قطر دارد، از لحاظ سبک ساختمان با ديگر مناره‌‌هاى ايرانى متفاوت است. طرح معمارى بالاى گلدستهٔ آن ترکيبى از طرح‌هاى معمارى هندى و ايرانى است و به شکل مارپيچ و مانند مار حلقه‌شده‌اى سر برافراشته و در بالاى گنبد و بر انتهاى گلدسته قرار گرفته است. ساختمان اين مناره و محوطهٔ آن با پنجره‌‌هاى مشبک و کاملاً به سبک هندى چوب‌سازى شده است. کندهکارىهاى روى چوب به صورت قوس‌هاى تزئينى و نماهاى رواقى است. چتر سايبان روى مأذنه، تقليدى از مرغان پرگشادهٔ هندى است. شبکه‌هاى چوبى تحتانى آن مشبک (منطبق بر ترکيب‌هاى کثيرالاضلاع هندى) و از چوب است. سبک درسازى آن ايرانى است. بقيهٔ گلدسته يعنى ستون استوانه‌اى شکل و تزئينات آجرکارى و گچ‌برى و ستون‌سازى زير مأذنه داراى نقش و سبک دوران قاجار و متأثر از سبک معمارى و تزئيناتى دوران صفوى است.
|
|
| گچ‌برى سقف شبستان و ايوان آن، ترکيبى از قالب‌گيرى و قطعات گل و بوته است، و نماسازى آن گچى است. در قسمت‌هاى برجاى ماندهٔ داخل بنا، به طور کاملاً آشکارى سبک نماسازيِ داخلِ معابد هندى به کار رفته است.
|
|
| مسجد وكيل، شيراز (زنديان)
|
|
| اين مسجد به نام «مسجد سلطانى وکيل» نيز معروف است، از آثار پرارزش دورهٔ زنديه به شمار مى‌رود که ساخت آن در سال ۱۱۵۲ هجرى شمسى به پايان رسيده است. اين مسجد که هم اکنون محل برگزارى نمازجمعهٔ شهر شيراز است، علاوه بر بزرگى، از ارزش و اهميت تاريخى نيز برخوردار است. کاشى‌کارى زيبا، حجارى ستون‌هاى ۴۸ گانه و منبر يکپارچهٔ مرمرين آن، از شاهکارهاى دورهٔ زنديه به حساب مى‌آيد. صحن مسجد، با مساحتى برابر با ۳۶۰۰ مترمربع با تخته سنگ‌هاى بزرگ فرش شده است. شبستان ۲۷۰۰ مترمربع وسعت دارد و ستون‌هاى سنگى بلند و يکپارچهٔ ۴۸ گانهٔ آن با سقف ضربى، از شاهکارهاى حجارى دورهٔ زنديه به شمار مى‌رود. کاشى‌کارى‌هاى بالاى ستون‌ها، تاق‌ها و پيشانى اتاق‌ها، با نقش و نگارهاى رنگارنگ و زيبا تزئين شده‌اند. عمدهٔ اين کاشى‌کارى‌ها، بر اثر زلزله از بين رفته و برخى از آن‌ها در زمان فتحعلى‌شاه قاجار بازسازى شده است. پاره‌اى از کاشى‌کارى‌هاى تاق‌ها را نيز ادارهٔ حفاظت آثار باستانى مرمت کرده است.
|
|
|
|
| اين مسجد جزئى از مجموعهٔ وکيل است که به سبک معمارى عصر قاجاريه با آجر و گچ تزئين شده است.
|
|
| مسجد‌النبى، قزوين (صفويان)
|
|
| اين مسجد از حيث وسعت و عظمت بنا و شيوهٔ ساختمان و استحکام پى‌ها و حُسن سليقه‌اى که در ساخت آن به کار گرفته شده است، يکى از مهم‌ترين مسجدهاى قزوين به شمار مى‌رود. آغاز بناى اين مسجد را به دورهٔ صفويه نسبت مى‌دهند. اما چنين به نظر مى‌رسد که پس از انقراض صفويه، در اثر عدم توجه، به صورت ويرانه‌اى درآمده و در دورهٔ قاجاريه از نو بازسازى شده است.
|
|
| حياط مسجد به شکل مستطيل و طول آن از شمال به جنوب است. هر يک از جهات چهارگانهٔ مسجد، ايوانى بلند در وسط دارد و دو گوشواره و سپس دو شبستان يا رواق در دو سوى آن بنا شده است. در دو بخش شرقى و غربى بنا، شبستان‌ها باريک‌تر، و دربخش‌هاى شمالى و جنوبى، پهن‌تر و بزرگ‌ترند. رواق‌ها يا شبستان‌هاى شمالى و جنوبى، هر يک داراى چهار طاق‌نما و رواق‌هاى شرقى و غربى داراى نُه طاق‌نما هستند. هر يک از طاق‌نماها داراى اُرُسى سه‌چشمه‌اى بوده است که امروزه بيش‌تر آن‌ها فرسوده شده‌اند و به جاى آن‌ها، درِ چوبى کار گذاشته‌اند. در وسط حياط مسجد يک حوض بسيار بزرگ سنگى به شکل مربع مستطيل ساخته شده است که براى وضو گرفتن از آن استفاده مى‌شود.
|
|
| ايوان‌هاى چهارگانه با کاشى‌هاى مينايى تزئين گرديده‌اند و در هر ايوان، کتيبه‌اى از کاشى لاجوردى و به خط نسخ کار گذاشته شده است. در بالاى ايوان شمالى، مأذنهٔ وسيعى وجود دارد. متصل به ايوان جنوبى، مقصورهٔ بلند مربع شکلى قرار دارد که ازاره‌سازى آن با سنگ انجام شده و ديگر بخش‌هاى آن با گچ سفيد پوشيده شده است. درِ ورودى مقصوره در جهت شمال آن قرار دارد. در ديوار جنوبى مقصوره محرابى به چشم مى‌خورد که ازارهٔ آن از سنگ مرمر است و با کاشى‌هاى مينايى رنگارنگ زينت شده است. از ميان دو ديوار شرقى و غربى مقصوره، دو راهروى عريض مى‌گذرند که مقصوره را به رواق‌ها يا شبستان‌هاى دو سوى آن اتصال مى‌دهند. طول مقصوره ۱۵ متر و عرض آن ۱۴ متر است. گنبد عظيمى که اين مقصوره را پوشانده است، از داخل با گچ سفيد شده، ولى از خارج کاشى‌کارى شده است.
|
|
| امروزه نماز جمعهٔ قزوين با همراهى انبوه نمازگزاران مسلمان، در محوطهٔ وسيع حياط اين مسجد برگزار مى‌شود.
|
|
| مسجد جامع خمين، خمين (سلجوقيان، قاجاريان)
|
|
| مسجد جامع شهر خمين با قدمتى در حدود يک قرن در جنب بازار و در مکانى گود واقع شده است. در حال حاضر شبستان اين مسجد که ۲۸ ستون و طاق ضربى شکل در هفت رديف دارد ويژگى‌هاى معمارى بناى اوليه را هنوز هم حفظ کرده است. اين شبستان که وسعت آن ۴۰۰ مترمربع مى‌باشد ، در سالهاى قبل متروکه بوده و به عنوان انبار کالاى بازاريان مورد استفاده قرار مى‌گرفته است اين شبستان به همت هيئت امناى مسجد اخيراً به شکل زيبايى بازسازى شده و مورد استفاده قرار مى‌گيرد. نکته مهمى که در عمليات بازسازى اين بنا مورد توجه قرار نگرفته ، دخالت در تزئينات معمارى آن مى‌باشد. بدين ترتيب که با رنگ‌آميزى تمام طاق‌هاى ضربى ، زيبايى اوليه آن را از بين برده‌اند و چنانچه اقدامات اساسى متناسب با قدمت مسجد در جريان بازسازى صورت مى‌پذيرفت مى‌توانست زيبايى‌هاى معمارى و معنوى مسجد را دو چندان سازد.
|
|
|
|
| اين بنا در قسمت شرقى شهر مشهد واقع شده و تاريخ ساخت آن سال ۱۰۸۷ هجرى قمرى است. اين بنا از يک ايوان بلند، دو رواق در طرفين آن، يک گنبد آجرى و تزئينات کاشى‌کارى معرق و مقرنس‌کارى‌هاى گچى تشکيل يافته است.
|
|
|
|
| اين مسجد قديمى در شرق بروجرد واقع شده و از بناهاى تاريخى و جالب توجه شهر بروجرد است. تاريخ ساخت بناى مسجد براساس کتيبه موجود سال ۱۰۶۸ هجرى قمرى است. در ورودى مسجد دو لنگه است و در سال ۱۰۹۲ هجرى قمرى به دستور شخصى به نام سلطان محمد ساخته شده است. بناى اوليه مسجد فاقد گلدسته بوده و دو گلدسته موجود به دستور شخصى به نام تقى خان رازانى در سال ۱۲۰۹ هجرى قمرى ساخته شده است. زيباترين قسمت مسجد ، منبر ۹ پله‌اى آن است که در سال ۱۰۶۸هجرى قمرى از جنس چوب ساخته شده و حاوى دو بيت شعر ماده تاريخ ساخت مسجد است. در قسمت شمالى صحن مسجد ، شبستانى است بزرگ و کهن با ستون‌هاى متعدد که درى چوبى با نقش‌هاى برجسته دارد. بر روى درِ وروديِ غرب مسجد کندهکارىهاى زيبا حک شده است. بر بالاى اين در ، سنگ‌نبشته‌اى به طول ۳۸×۲۵ سانتى‌متر نصب شده که به زمان شاه‌عباس اول مربوط است.
|
|
| مسجد جامع خرم‌آباد، خرم‌آباد
|
|
| مسجد جامع خرم‌آباد در سال ۹۷۰ هجرى قمرى به دستور «شاه پرور سلطان» - دختر «?آغوربيک» (همسر شاه رستم از اتابکان لر کوچک) ساخته شد. اين مسجد در سال ۱۱۱۰ هجرى قمرى به دستور شاه سلطان حسين صفوى تعمير شد و سنگ‌نوشته مربوط به اين فرمان هم اکنون در بخش سنگ‌‌نوشته‌هاى تاريخى «دژ شاه پور خواست» نگهدارى مى‌شود. در سالهاى بعد نيز مسجد دو بار تعمير شده است ، يک بار توسط خدايى خان حسنوند (جد اعلاى طايفه حسنوند) و بار دوم بنا به وصيت ملا محمد تقى خرم‌آبادى در دوره کريم خان زند و توسط شخصى به نام زکى خان.
بيش از نيم قرن پيش هنگام خيابان‌کشى ، قسمتى از مسجد قديمى ويران شد. بناى مسجد کنونى خرم‌آباد که روى خرابه‌هاى قبلى ساخته شده است ، چندان هم قديمى نيست و در ساختمان آن ، ريزه‌کارى‌‌هاى هنرى چشمگير ديده نمى‌شود. اين بنا تا پس از جنگ جهانى دوم رونقى نداشت. در سال ۱۳۲۲ هجرى شمسى ، گروهى از اهالى منطقه آن را ترميم کرده و در شمال و جنوب آن حجره‌هايى ساختند و آن را به حوزهٔ علميه تبديل کردند. گويا در گذشته نيز حوزهٔ درس طلاب دينى بوده و از قديم به نام مدرسه اشتهار داشته است. در رواق شرقى مسجد ، کتابخانه‌اى با کتاب‌هاى اهدايى مرحوم آيت‌اللّه کمالوند وجود دارد.
|
|
| مسجد سلطانى بروجرد، بروجرد
|
|
| اين مسجد که به «مسجد شاه» نيز معروف است ، شباهت زيادى به مسجد بزرگ بازار تهران دارد. اين بنا ، از يادگارهاى دورهٔ فتحعلى‌شاه قاجار است. نام وى در ميان گچبرى‌هاى درِ شمالى بنا حک شده است. صحن مسجد با طول و عرض ۴۷×۶۱ متر و حوضى در ميان ، داراى سه درگاه بزرگ است. درگاه شمالى تاق مُقَرنَس زيبا دارد که با کاشى و گچ‌کارى آذين شده و درى دو لنگه دارد. بالاى لنگهٔ راست آن ، جملهٔ «المسجد اساس على التقوي» و بر پايين آن ، جملهٔ «المنافق فى المسجد کالطرفى القفس» و بر بالاى لنگهٔ چپ در ، جملاتى از پيغمبر (ص) نوشته شده است. تاريخ آن نيز ۱۲۹۱ هجرى قمرى است. اين در با دو راهروى شرقى و غربى مانند مسجد امام (شاه سابق) تهران به صحن مسجد راه مى‌يابد.
مسجد سلطانى بروجرد ، يکى از حوزه‌هاى علميهٔ دينى فعال ايران است که ۱۶ حجره دارد. اين حجره‌ها ، داراى درهاى اُرسى مشبک بوده‌اند که اينک تنها ، اندکى از آن باقى مانده است. اين درها ، هر يک شاهکارى از درهاى مشبک هستند. بر ايوان غربى و بر ديوار جنوبى ايوان ، سنگ‌نبشته‌اى از زمان فتحعلى‌شاه قاجار باقى مانده که نشان مى‌دهد در زمان حکومت محمدتقى ميرزا حسام‌السلطنه براى رفاه اهالى بروجرد ، ماليات خبازان را بخشيده‌اند. اين سنگ‌نبشته ۱۲ سطر است. اين مسجد از مهم‌ترين مسجدهاى استان لرستان است که از لحاظ قدمت تاريخى و معمارى قابل توجه است.
از استادان علمى و مذهبى که در اين مدرسه تدريس کرده‌اند ، يکى هم مرحوم آيت‌اللّه العظمى بروجردى است که سال‌ها رهبرى شيعيات جهان را در دست داشتند.
|
