سیر تکاملی

با اين‌که توکسوپلاسما مثل بسيارى از کوکسيدى‌هاى ديگر قادر است سير تکاملى خود را در يک ميزبان کامل نمايد ولى ازآنجائى که اکثر پستانداران و پرندگان، پذيرندگان مناسبى براى اين تک‌ياخته هستند، به‌طور معمول سير تکاملى آن در دو ميزبان يکى ميزبان نهائى (گربه و گربه‌سانان) و ديگرى ميزبان واسطه يا اتفاقى (اکثر مهره‌داران خونگرم) انجام مى‌گيرد.

در سير تکاملى توکسوپلاسما دو مرحله وجود دارد. يک مرحله در اپيتليوم رودهٔ باريک ميزبان‌هاى نهائى انگل طى مى‌شود و به آن مرحلهٔ روده‌اى (Enteric Phase) يا چرخهٔ داخل پوششى (Enteroepithelial cycle) يا مرحله ايزوسپورى (Isosporan phase) گفته مى‌شود.

مرحله ديگر از تکامل در بافت‌هاى مختلف خارج رودهٔ هر دو ميزبان (واسط و نهايي) انجام مى‌پذيرد که مرحلهٔ خارج روده‌اى (Exoenteric phase) يا چرخهٔ خارج روده‌اى (Extra-intestinal cycle) يا مرحله توکسوپلاسمى (Toxoplasmic phase) ناميده مى‌شود.

مرحلهٔ روده‌اى يا مرحلهٔ ايزوسپورى

در اين مرحله از سير تکاملى که در سلول‌هاى اپيتلياى رودهٔ باريک ميزبان‌هاى نهائى (گربه و گربه‌سانان) انجام مى‌گيرد، انگل به دو طريق تکثير مى‌يابد. يکى به روش غيرجنسى يا شيزوگنى وديگرى ازطريق جنسى يا اسپروگنى (Sporogony).

زمانى که ميزبان نهايى حيوانى حاوى کيست‌هاى نسجى يا تاکى‌زوئيت‌هاى توکسوپلاسما و يا اواوسيست تکامل‌يافتهٔ انگل را ببلعد، ارگانيسم‌ها سلول‌هاى اپيتلياى جدار روده را مورد تهاجم قرار مى‌دهند. انگل به هر شکل (برادى زوئيت، تاکى‌زوئيت يا اسپيروزوئيت) که وارد رودهٔ ميزبان شود، وارد سلول اپيتلياى شده، تبديل به تروفوزوئيت مى‌شود و رشد و تکامل مى‌يابد و در داخل سلول اپيتلياى تعداد (۱۶ تا ۴۰) مروزوئيت بوجود مى‌آيد. مجموع مروزوئيت‌ها در داخل سلول را شيزونت و اين دوره را دورهٔ زندگى غيرجنسى با شيزوگنى گويند.

شيزونت رسيده شکافته و مروزوئيت‌ها آزاد مى‌شوند. مروزوئيت‌هاى آزادشده وارد سلول‌هاى اپيتلياى مى‌شوند و بدين طريق دوره زندگى غيرجنسى يک يا دوبار تکرار مى‌گردد. مروزوئيت‌هاى شيزونت نسل نهايى وقتى وارد سلول‌هاى اپيتلياى رودهٔ ميزبان مى‌شوند، سلول‌هاى جنسى يا گامتوسيت‌ها، يعنى سلول‌هاى جنسى نر يا ميکروگامتوسيت‌ها (Microgametocytes) و سلول‌هاى جنسى ماده يا ماکروگامتوسيت‌ها (Macrogametocytes) را مى‌سازند.

گامتويست‌نر تقسيم‌شده و تعدادى درحدود ۱۲ گامت نر يا ميکروگامت (Microgamete) بوجود مى‌آورد. گامت نر داراى ۲ تاژک مى‌باشد و متحرک است. گامتوسيت ماده هم تبديل به گامت ماده يا ماکروگامت (Macrogamete) مى‌شود. اين مرحله گامتوگنى ناميده مى‌شود.

يک گامت نَر در يک گامت ماده نفوذکرده آن را بارور مى‌کند و سلولى به‌نام زيگوت را بوجود مى‌آورد. زيگوت جدارى سخت و مقاوم به اطراف خود ترشح مى‌کند و در اين مرحله اواوسيست ناميده مى‌شود. اواوسيست قبل از هاک‌گذارى از اپيتليوم رودهٔ ميزبان نهائى جدا مى‌شود و همراه با مدفوع حيوان به محيط خارج مى‌رسد. در خارج از بدن چنانچه در شرايط مساعد (حرارت مناسب، رطوبت کافي، هوا) قراگيرد، اسپورولاسيون انجام‌گرفته و اواوسيست واجد ۲ اسپروسيست يا دى‌اسپوريک و هر اسپروسيست داراى چهار اسپروزوئيت يا تترازوئيک (Tetrazoic) مى‌گردد. مجموع اين مراحل را دورهٔ زندگى جنسى يا اسپروگنى گويند. اواوسيست‌هاى تکامل‌يافته (هاگدار) براى تمام ميزبان‌هاى واسط و نهائى آلوده‌کننده هستند. اواوسيست‌هاى هاگدار در مقابل عوارض خارجى خيلى مقاوم هستند، به‌طورى که دو زمستان سرد و يک تابستان گرم را به‌خوبى تحمل مى‌کنند.

مرحلهٔ خارج روده‌اى يا مرحلهٔ توکسوپلاسميک

اين مرحله از سير تکاملى در بدن ميزبان‌هاى واسطه‌اى ازجمله انسان و همچنين ميزبان‌هاى نهائى طى مى‌شود. در اين مرحله انگل به سه شکل تاکى‌زوئيت، کيست کاذب و کيست نسجى ديده مى‌شود. انسان و ساير ميزبان‌هاى توکسوپلاسما به‌طور معمول با خوردن گوشت حاوى کيست‌هاى نسجى توکسوپلاسما، به‌طور خام يا نيم‌پز يا آب و مواد غذائى آلوده به اواوسيست تکامل‌يافته انگل آلوده مى‌شوند. در رودهٔ باريک ميزبان، جدار کيست يا اواوسيست شکافته و برادى‌زوئيت‌ها و يا اسپروزوئيت‌ها آزاد مى‌گردند. اين ارگانيسم‌ها مجراى روده را ترک مى‌کنند، وارد سلول‌هاى هسته‌دار مى‌شوند، به‌شکل تاکى‌زوئيت درمى‌آيند و به‌روش آندوديوژنى (بوجود آمدن ۲ سلول دختر درون سلول مادر از طريق جوانه‌زدن) تقسيم مى‌شوند و تکثير مى‌يابند. تاکى‌زوئيت‌ها در خارج از سلول‌هاى هسته‌دار ميزبان قدرت تکثير ندارند، ازاين‌رو سلول‌هاى هسته‌دار بويژه سلول‌هاى سيستم رتيکولوآندوتليال، اعصاب مرکزى و ماهيچه‌اى را مورد تهاجم قرار مى‌دهند و در سيتوپلاسم آنها تقسيم شده، تکثير مى‌يابند تا سلول از انگل پرشود. سلول حاوى انگل را در اصطلاح کيست کاذب گويند.

سرانجام سلول حاوى انگل متلاشى‌شده و تاکى‌زوئيت‌ها آزاد مى‌گردند. تاکى‌زوئيت‌هاى آزادشده سلول‌هاى مجاور خود را مورد تهاجم قرار مى‌دهند و درون آنها تکثير مى‌يابند. ارگانيسم‌ها داخل لنفوسيت‌ها، گرانولوسيت‌ها، هيستوسيت‌ها و همچنين به‌طور آزاد همراه با جريان خون و لنف در اعضاء مختلف منتشر مى‌شوند و سلول‌هاى بافت‌ها را در تمام بدن ميزبان مورد تهاجم قرار مى‌دهند و کانون‌هاى نکروزه بوجود مى‌آورند. اين شکل از تکثير در مرحله حاد بيمارى ديده مى‌شود. پارازيتمى زمانى خاتمه پيدا مى‌کند که ايمنى تکامل يابد يا انگل تحت اثر داروى مناسبى کنترل شود. چنانچه به عللى پارازيتمى خاتمه پيدا نکند، انگل ميزبان را از پاى درمى‌آورد. ولى به‌طور طبيعى در اکثر موارد ايمنى مانع تکثير ارگانيسم به شکل تروفوزوئيت پروليفراتيو مى‌شود، عفونت از مرحله حاد مى‌گذرد و به‌شکل مزمن يا مخفى درمى‌آيد.

درواقع وقتى ايمنى ايجاد شد، در اطراف تاکى‌زوئيت‌هايى که وارد سلول‌هاى ميزبان مى‌شوند، ديوارهٔ مقاومى بوجود مى‌آيد و ارگانيسم‌ها به شکل برادى‌زوئيت در داخل جدار مقاوم به روش آندوديوژنى تقسيم مى‌شوند و تکثير مى‌يابند به اين شکل از انگل که در مرحله مزمن بيمارى ديده مى‌شود، کيست نسجى اطلاق مى‌گردد. کيست نسجى در سيتوپلاسم سلول ميزبان بتدريج رشدکرده و به قطر آن افزوده مى‌شود. پس از رشد کافي، سلول اطراف آن متلاشى ‌شده و کيست آزاد مى‌گردد. کيست انگل بدون اينکه واکنش التهابى در اطرافش ديده شود، سال‌ها (شايد تا آخر عمر) در بدن ميزبان زنده باقى مى‌ماند. جدار کيست دربرابر ورود پادتن‌هاى توکسوپلاسما و همچنين داروهائى که به‌طور معمول در درمان توکسوپلاسموز بکار مى‌روند، مقاوم است. کيست نسجى توکسوپلاسما که در بافت‌هاى بسيارى از حيوان‌هاى اهلى و وحشى تشکيل مى‌شود، يکى از منابع مهم آلودگى انسان و گوشت‌خواران به توکسوپلاسموز مى‌باشد.