|
|
|
| نظر به اينکه واحد گاه‌شمارى روز است، و روز معناى خاص (يعنى مدت زمانى‌‌که نور خورشيد به زمين مى‌رسد و معيارهاى تشخيص گوناگونى در شرع و عرف و در فرهنگ‌هاى مختلف دارد) مورد توجه گاه‌شمارى نيست، روز را مترادف شبانه‌روز به‌کار مى‌بريم.
|
|
| شبانه‌روز يا روز گاه‌شمارى به‌طور تقريبى عبارت است از دورهٔ تناوب حرکت وضعى زمين. اما چون 'زمان' يا 'وقت' داراى انواع و تعاريف گوناگونى است، از اين‌رو شبانه‌روز را نيز به انواع گوناگون تقسيم مى‌کنيم.
|
|
| شبانه‌روز خورشيدى (true solar day)
|
|
| بر پايهٔ حرکت ظاهرى شبانه‌روزى خورشيد به‌دور زمين تعريف مى‌شود. از اين‌رو شبانه‌روز خورشيدى حقيقى (solar day) عبارت است از فاصلهٔ زمانى ميان دو عبور متوالى خورشيد از يک نصف‌النهار خاص. همان‌گونه که گفتيم لحظهٔ عبور خورشيد از يک نصف‌النهار نشان‌دهندهٔ ظهر آن نصف‌النهار است.
|
|
| از آنجا که زمين علاوه بر حرکت وضعى داراى حرکت انتقالي، با دورهٔ تناوب حدود ۳۶۵ روز است، خورشيد در حرکت ظاهرى خود در هر شبانه‌روز حدود ۱=۳۶۵/۳۶۰ درجه نسبت به ستارگان ثابت و نقطهٔ اعتدال بهارى به‌طرف شرق پيش مى‌رود. در اين‌صورت شبانه‌روز نجومى کوتاه‌تر از شبانه‌روز خورشيدى حقيقى است. اما خود شبانه‌روز خورشيدى حقيقى نيز مقدار ثابتى نيست. علت آن تفاوت سرعت زمين، يا سرعت حرکت ظاهرى خورشيد، به‌علت بيضوى‌بودن مدار زمين، و هم‌چنين زاويهٔ ۲۳ درجه و ۲۷ دقيقهٔ ميان مدار زمين و استواى آسمانى است. از اين‌رو تفاضل شبانه‌روز خورشيدى حقيقى و شبانه‌روز نجومى از حدود ۳ دقيقه و ۳۶ ثانيه تا ۴ دقيقه و ۲۶ ثانيه تغيير مى‌کند. بنابراين لازم است از شبانه‌روز خورشيدى متوسط (mean solar day) استفاده کنيم. براى اين امر بايد خورشيدى را فرض کنيم که در مدتى برابر با دورهٔ حرکت ظاهرى ساليانهٔ خورشيد مدار واقع بر استواى آسمانى را به‌طور يکنواخت طى مى‌کند. هرگاه دايرةالبروج را برصفحهٔ استواى آسمانى تصوير کنيم، هر درجه در امتداد دايرةالبروج معادل ۹۱۷۴۱۶/۰ درجه در امتداد استواى آسمانى است.
|
|
| شبانه‌روز نجومى (sidereal day)
|
|
| عبارت است از فاصلهٔ زمانى ميان دو عبور متوالى يک ستاره يا نقطهٔ اعتدال بهارى از يک نصف‌النهار خاص (که در اثر دوران زمين به دور محور خود صورت مى‌گيرد). طول شبانه‌روز نجومى هم‌اکنون حدود ۲۳ ساعت و ۵۶ دقيقه و ۱/۴ ثانيه است. البته به‌علت تقويم اعتدالين شبانه‌روز نجومى حدود ۰۰۸۴/۰ ثانيه کوتاه‌تر از دورهٔ تناوب دوران زمين نسبت به يک ستارهٔ ثابت است. از اين شبانه‌روز در زندگى روزمره استفاده نمى‌شود.
|
|
|
|
| عبارت است از فاصلهٔ زمانى ميان دو عبور متوالى خورشيد فرضى از يک نصف‌النهار خاص.
|
|
| در سال ۱۹۵۵، در کنفرانس دوبلين طول شبانه‌روز خورشيدى متوسط بر پايهٔ سال اعتدالى تعريف شده است. برپايهٔ اين تعريف شبانه‌روز خورشيدى متوسط عبارت است از ۲۴۲۱۹۸۷۹/۳۶۵/۱ طول سال خورشيدى اعتدالى در سال ۱۹۰۰ م.
|
|
| يک شبانه‌روز خورشيدى متوسط به ۲۴ ساعت، هر ساعت به ۶۰ دقيقه و هر دقيقه به ۶۰ ثانيه تقسيم مى‌شود، به‌گونه‌اى که ثانيه عبارت است از ۸۶۴۰۰/۱ = ۶۰٭۶۰٭۲۴/۱ شبانه‌روز خورشيدى متوسط يا ۹۷۴۷/۵۵۶۹۲۵/۳/۱ طول سال اعتدالي.
|
|
| بدين‌سان شبانه‌روز خورشيدى متوسط با طول ۲۴ ساعت مورد استفادهٔ زندگى روزمره و گاه‌شمارى است.
|
|
| تفاضل زمان خورشيدى متوسط و زمان خورشيدى حقيقى را تعديل زمان مى‌ناميم. طى يک سال اين فاضل چهار بار صفر مى‌شود: ۲۷ فروردين، ۲۴ خرداد، ۱۰ شهريور و ۳ دي. در اين چهار روز شبانه‌روز خورشيدى متوسط و شبانه‌روز خورشيدى حقيقى برابر هستند. بيشترين تفاضل يا تعديل زمان در حدود ۱۲ آبان است، حدود ۱۶ دقيقه و ۲۴ ثانيه (منفي). بيشترين مقدار منفى پيش از آن حدود ۲۴ ارديبهشت‌ماه (حدود ۳ دقيقه و ۵۲ ثانيه) است. بيشترين مقادير مثبت در حدود ۴ مردادماه (حدود ۶ دقيقه و ۲۴ ثانيه) و حدود ۲۲ بهمن‌ماه (حدود ۱۴ دقيقه و ۲۴ ثانيه) است.
|
|
| در گاه‌شمارى از شبانه‌روز خورشيدى متوسط استفاده مى‌کنيم و نيازى به استفاده از تعديل زمان نداريم. امروزه معمولاً آغاز شبانه‌روز را نيم‌شب در نظر مى‌گيرند و شمارش نسبت به نيم‌شب از صفر ساعت و صفر دقيقه و صفر ثانيه آغاز مى‌شود و با گذشت ۲۴ ساعت پايان مى‌يابد. بدين‌سان هر نيم‌شب ساعت ۲۴يا پايان شبانه‌روز پيشين از يک طرف و ساعت صفر يا آغاز شبانه‌روز بعدى است. طبعاً نيم‌روز رسمى ساعت ۱۲ است. اين شبانه‌روز خورشيدى متوسط که از نيم‌شب (متوسط) آغاز مى‌شود، شبانه‌روز عرفى (civil day) نيز ناميده مى‌شود.
|
|
|
|
| واحد زمانى پس از روز، يا شبانه‌روز، هفته است. نظر به اينکه در گاه‌شمارى‌هاى مشهور کنونى نامگذارى روزها برپايهٔ تقسيم‌بندى هفت‌روزه رعايت مى‌شود از بحث دربارهٔ هفته خوددارى مى‌کنيم، تنها به اين نکته توجه مى‌کنيم که در گاه‌شمارى ايرانى هفته از شنبه آغاز و به جمعه ختم مى‌شود. خواهيم ديد که توجه به اين نکته در محاسبهٔ روز هفتهٔ يک تاريخ خاص، در گاه‌شمارى ضرورى است.
|
|
| سومين واحد زمانى گاه‌شماري، ماه است. در يک تقسيم‌بندى کلى ماه بر دو نوع است: ماه مَهى (lunar month) (قمري) و ماه خورشيدى (solar month).
|
|
|
|
| ماه مهى يا ماه قمرى بر [دورهٔ تناوب] حرکت ماه به‌دور زمين بنا شده است و چند نوع از آن عبارتند از:
|
|
| - ماه هلالى (synodic month) يا يک ماه گردش (lunation) که عبارت است از مدت زمان لازم براى رسيدن ماه از يک وضعيت هلالى به وضعيت هلالى کاملاً مشابه. طول متوسط اين ماه برابر است با ۵۳۰۵۹/۲۹ روز (۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقيقه و ۷۸/۲ ثانيه).
|
|
| - ماه نجومى (sidereal month) عبارت است از فاصلهٔ زمانى ميان دو وضع متوالى يکسان ماه نسبت به ستارگان ثابت. مدت آن برابر است با ۳۲۱۶۶/۲۷ روز.
|
|
| - ماه بى‌هنجار (غيرعادى / انحرافي) (anomalistic month) عبارت است از فاصلهٔ زمانى ميان دو عبور متوالى ماه از حضيض زميني. مدت آن برابر است با ۵۵۴۶۴/۲۷ روز.
|
|
| - ماه اعتدالى (tropical month) عبارت است از فاصلهٔ زمانى ميان دو عبور متوالى ماه از نقطهٔ اعتدال بهاري. مدت آن برابر است با ۳۲۱۵۸/۲۷ روز.
|
|
| - ماه گرهى (nodical month) يا ماه جَوزَهَرى (draconic month) عبارت است از فاصلهٔ زمانى ميان دو عبور متوالى ماه از گره صعودى (asccending node). مدت آن برابرس با ۲۱۲۲/۲۷ روز.
|
|
| در گاه‌شمارى از هيچ‌يک از ماه‌هاى فوق استفاده نمى‌شود. آنچه در گاه‌شمارى مورد استفاده است، ماه تقويمى (calender month) است، ماه تقويمى (calendar month) است که تعداد روزهاى آن کامل است (مثلاً ۲۹ يا ۳۰ و يا ۳۱ روز).
|
|
|
|
| ماه خورشيدى (solar month) عبارت است از هر ماهى که برپايهٔ حرکت ظاهرى ساليانهٔ خورشيد تعريف مى‌شود.
|
|
| ماه خورشيدى را مى‌توان به دونوع تقسيم کرد: ماه خورشيدى اخترشناختى (astronomical solar month)، و ماه خورشيدى حسابى (arithmetical solar month).
|
|
| در ماه خورشيدى حسابى بدون توجه مستقيم به وضعيت خورشيد در زمينهٔ آسمان، طول ماە‌ها به‌گونه‌اى قراردادى انتخاب مى‌شوند که معمول‌ترين آنها تقسيم يک سال خورشيدى (۳۶۵ روزى يا ۳۶۶ روزي) به دوازده ماه با طول‌هاى متفاوت يا با طول‌هاى مساوى سى روز است و تاريخى طولانى دارد.
|
|
| در ماه خورشيدى اخترشناختى معمولاً به جايگاه خورشيد در متن آسمان و مدت لازم براى پيمودن يک فاصلهٔ خاص توجه مى‌شود. معمول‌ترين ماه خورشيدى اخترشناختى عبارت است از مدت زمانى که خورشيد در حرکت ظاهرى خود، روى دايرةالبروج، هريک از برج‌هاى دوازده‌گانهٔ حمل و ثور تا دلو و حوت در منطقةالبروج را، که هريک تقريباً برابر ۳۰ درجه است، طى مى‌کند.
|
|
| بنابرآنچه در زيج‌الغ بيک آمده است مدت زمان توقف خورشيد در هريک از اين دوازده برج به‌شرح زير است:
|
|
| - حَمَل: ۳۰ روز و ۱۵ ساعت
|
| - ثور: ۳۱ روز و ۵/۲ ساعت
|
| - جوزا: ۳۱ روز و ۹ ساعت
|
| - سرطان: ۳۱ روز و ۱۰ ساعت
|
| - اسد: ۳۱ روز و ۵ ساعت
|
| - سنبله: ۳۰ روز و ۱۹ ساعت
|
| - ميزان: ۳۰ روز و ۶ ساعت
|
| - عقرب: ۲۹ روز و ۱۹ ساعت
|
| - قوس: ۲۹ روز و ۱۲ ساعت
|
| - جَدْيْ: ۲۹ روز و ۱۰ ساعت
|
| - دَلْوْ: ۲۹ روز و ۱۶ ساعت
|
| - حوت: ۳۰ روز و ۲ ساعت (calendar month).
|
|
| هرگاه ساعات برابر با ۱۲ و بيشتر از ۱۲ ساعت را به يک روز گرد کنيم و ساعات کمتر از ۱۲ را به‌حساب نياوريم هريک از ماه‌هاى خورشيدى اخترشناختى دوازده‌گانه به‌ترتيب ۳۱، ۳۱، ۳۱، ۳۱، ۳۱، ۳۱، ۳۰، ۳۰، ۳۰، ۲۹، ۳۰، ۳۰ روز دارند (arithmetical solar year).
|
|
| همان‌گونه که گفتيم، در زمان هيپارخوس (اَبَرخُس)، ورود خورشيد به اول حمل و ورود آن به اعتدال بهارى تقريباً همزمان بوده و در گاه‌شمارى‌هاى مبتنى بر ماه و سال خورشيدى اين نکته مورد توجه قرار مى‌گرفته است. هم‌اکنون، به‌علت تقويم اعتدالين، ورود خورشيد به اعتدال بهارى حدود ۲۵ درجهٔ حوت يا ۲۵ اسفندماه است.
|
|
| خواهيم ديد که ماه خورشيدى اخترشناختى مبتنى بر مدت توقف خورشيد در بروج دوازده‌گانه مبناى طول ماه در گاه‌شمارى‌هاى جلالى و هجرى خورشيدى بوده است.
|
