مراحل تولید فرش در ایران

وقتى راجع به فرش در ايران بحث مى‌شود، مقصود نوع جنس بافته شدهٔ آن است که علاوه بر تاروپود، بُعد سومى به‌شکل پرزگره زده شده داشته باشد. فرش ايران داراى سه ويژگى اصلى است که عبارتند از: مرغوبيت پشم مصرفي، ثبات رنگ، طرح و نقشهٔ اصيل.

مواد اوليهٔ قالى‌بافى عبارتند از: پشم، ابريشم، پنبه.

پشم و گوسفندان در ايران از نژادهاى گوناگون بدست مى‌آيد: نژاد بلوچي، نژاد بختياري، نژاد کردي، نژاد کرماني، نژاد قره‌گل، ماکويي، مغاني، خراسانى و کرمانشاهي. از پشم در خامهٔ فرش استفاده مى‌شود. ابتدا پشم چيده مى‌شود و بعد مرحله تکفيک صورت مى‌گيرد، بعد شست و شو انجام مى‌شود و بعد پشم حلاجى شده و عمل ريسندگى انجام مى‌شود. از ابريشم در چله و خامه فرش استفاده مى‌شود. مراحل استفاده از ابريشم و تهيهٔ خامه ابريشمى شامل صمغ‌گيري، سفيدگري، وزن دادن، روغن زدن و رنگرزى است.

از مواد ديگر در بافت فرش، پنبه است که نخ آن در تاروپود قالى مصرف دارد. پنبه پس از حلاجى به‌شکل رشته نازک و بلندى در مى‌آيد.

چارچوب اصلى فرش به تاروپود و پرز آن بستگى دارد. تارها بيشتر از پنبه است اما از پشم و ابريشم هم استفاده مى‌شود. تارها به فاصلهٔ معينى به‌طور يک در ميان (در جلو و در عقب دار) با کشش يکنواخت قرار دارد. پودها الياف افقى و موازى باهم هستند، که از ميان تارها با زاويهٔ ۹۰ درجه عبور کرده‌اند؛ و پس از هر رج بافت با شانه کوبيده مى‌شوند، تا استحکام فرش تضمين شود. جنس پود هم بيشتر از پنبه است. پرز يا خامه قالى نخى است که به دور تار گره مى‌خورد و از پشم يا ابريشم است. در واقع پرز همان نخ گره‌زنى در قالى‌بافى است. در واقع خامه بعد از گره خوردن روى قالي، نقش و نگار قالى را بوجود مى‌آورد. قالى‌هاى عشايرى معمولاً چندين پود دارند؛ اما قالى‌هاى شهرى يک پود دارند. به همين دليل قالى‌هاى شهرى از حيث گره، تراکم بيشترى دارند.

دارها در قالى‌بافى دو دسته‌اند: دارهاى عمودى و دارهاى افقي. دار از چهار تيز ضخيم به‌صورت چهارچوب ساخته شده است؛ که دو تير افقى موازى زمين و دو تير عمودى عمود بر زمين دارد. (در دارهاى عمودي). دارهاى عمودى يا ثابت هستند يا گردان به‌شکل دارهاى امروزى پيشينه‌اى چند هزار ساله دارد.

رنگ نيز يکى از مختصات مهم فرش است و داراى اهميت خاصى مى‌باشند هماهنگى و تلفيق رنگ‌ها يا تضاد بين آنهاست که به پديدهٔ هنرى و صنعتى فرش، زيبايى مى‌بخشد و آن‌ را از ساير دست‌بافت‌ها متمايز و ممتاز مى‌گرداند. رنگ به فرش چنان ويژگى مى‌بخشد که فرش‌هاى نواحى مختلف ايران را از طريق مشاهده رنگ‌هاى آن مى‌توان بازشناخت. مردم هر منطقه در رنگ‌‌آميزى فرش سليقهٔ ويژه‌اى بکار مى‌برند.در قالى‌هاى عشايرى و روستايي، اهميت رنگ بيشتر جلوه‌گر است؛ زيرا نقوش سنتى کمتر دستخوش تغيير و دگرگونى مى‌شود.

نقش‌پرداز فرش همچون نقاشى چيره‌دست با ايجاد هماهنگى و تضاد ميان رنگ‌ها، مى‌تواند نقش را نشاط‌آور، آرام‌بخش، غم‌انگيز يا محرک سازد. براى همين يکى از عوامل مهم در قالى ايرانى رنگ آن است.

استفاده از رنگ‌هاى طبيعى و به‌ويژه رنگ‌هاى گياهى پيشينهٔ ديرينه‌اى در ايران دارد. از رنگ‌هاى شيميايى نيز در رنگرزى براى فرش استفاده مى‌شود. براى رنگرزى خامه‌هاى فرش و کلاف‌هاى ابريشم را باز مى‌کنند و در پاتيل رنگ فرو مى‌کنند و با فواصل معين، آن‌ر‌ا بيرون مى‌آورند و جابجا مى‌کنند و دوباره در رنگ فرو مى‌برند. بعد از اتمام کار آن‌را در آب شست‌وشو مى‌دهند و خشک مى‌کنند.

مرحلهٔ اصى در توليد فرشد، مرحله بافت است. بافندگى يا گيره‌زنى مترادف است با بستن هزاران گره کوچک و بزرگ به‌وسيلهٔ خامه بر تارهاى فرش. گره‌ها مى‌توانند فارسى‌باف يا ترکى‌باف باشند.

بعد از بافت، ابتدا براى يکسان کردن سطح فرش آن را پرداخت مى‌کنند. سپس چنانچه سرکجى داشته باشد آن‌را رفع مى‌نمايند، بعد فرش شسته مى‌شود تا رنگ‌ها تثبيت شوند و خامه‌ها پاکيزه گردند. مرحلهٔ بعد رفوکارى است براى آسيب‌هاى احتمالى در حين کار بافت و نهايتاً بسته‌بندى يا عدل‌بندى فرش صورت مى‌گيرد.