همسانی شخصیت

روانشناسان در مطالعهٔ شخصیت سعی دارند قانونمندی‌های رفتار را کشف کنند. یکی از فرض‌هائی که اساس اکثر نظریه‌های شخصیت است این است که مردم در موقعیت‌ها و زمان‌های مختلف رفتار همسانی دارند. در نظریه‌های صفات فرض بر این است که هر کس دارای صفات شخصیتی زیربنائی خاصی است که در شرایط متنوع موقعیت‌های روزمره و تا اندازه‌ای در سراسر عمر در او نمایان می‌گردد. مثلاً اگر در چندین موقعیت رفتار شخص حاکی از صداقت یا پشتکار باشد ما فرض می‌کنیم که قادر هستیم پیش‌بینی کنیم که وی در شرایط مختلف و حتی یکسال بعد نیز چگونه رفتار خواهد کرد. نظریهٔ روانکاوی نیز فرض را بر همسانی می‌گذارد. تعارض‌های حل‌نشدهٔ دورهٔ کودکی (مثلاً در زمینهٔ آموزش آداب توالت رفتن) منجر به مجموعه‌ای از ویژگی‌های شخصیتی می‌گردد (مانند لجاجت، پاکیزگی افراطی و توجه به جزئیات) که در سراسر عمر از حالات مشخصه فرد می‌شود.

در ارتباط با شخصیت خصوصی ما، احساس وجود همسانی در افکار و رفتار، برای سلامت ما امری ضروری است. از دست رفتن این احساس همسانی نشانگر نابسامانی شخصیت است.

با این حال در بسیاری موارد تحقیقات نتوانسته نشان دهد که شخصیت به آن اندازه که نظریه‌ها و احساس شهودی ما حکم می‌کند همسانی دارد. همسانی شخصیت موضوعی است که روانسناسان بر سر آن بخش‌های فراوان داشته‌اند.

اثر بارنوم (Barnum)

هیچ دلیل علمی مبنی بر اینکه وضع ستارگان و سیارات در زمان تولد شخص، تأثیری بر شخصیت او داشته باشد در دست نیست. با این حال طالع‌بینی یعنی 'مطالعه تأثیر اجرام آسمانی بر سرنوشت افراد' بسیار رایج است. مردم کتب طالع‌بینی را خریداری می‌کنند و در روزنامه‌ها مشتاقانه طالع روز خود را مطالعه می‌کنند و طبقه‌بندی‌ها و پیش‌بینی‌های آنها را دربارهٔ شخصیت خود اگر واقعیت ندانند، حداقل امر محتملی به‌شمار می‌آورند. چه چیزی این‌گونه اعتقادات آنان را تقویت می‌کند؟ پاسخ این است که توصیف‌های طالع‌بینی آنقدر کلی هستند که تقریباً دربارهٔ هر کسی صدق می‌کنند.

تحقیقات نشان می‌دهد که مردم توصیف‌های کلی را به‌عنوان جمع‌بندی صحیحی از شخصیت خود به‌شمار می‌آورند. در یکی از آزمایش‌ها به دانشجویان دانشگاه پرسش‌نامهٔ شخصیت داده شد. چند روز بعد به هر یک از آنان گزارشی ماشین‌ شده در پاکتی دربسته دادند و ضمن آن از آنها خواستند که میزان درستی ارزیابی را رتبه‌بندی کنند. آزمونی‌ها نمی‌دانستند که برای همهٔ آنان یک توصیف شخصیتی واحد ارائه شده بود. اغلب آنان گفتند که به عقیدهٔ آنها توصیفی که از آنان شده بود تا حدود زیادی گویای وضع و حال آنها بود (فورر Forer، ۱۹۴۹). نگاهی به بعضی از جملات ارزیابی مزبور علت این اظهارنظر دانشجویان را روشن می‌کند.

- تحت شرایط فشارآور گاهی به خودت شک می‌کنی.

- گرچه نسبت به والدین خودت محبت بسیار زیادی داری اما بعضی وقت‌ها با نظر آنان موافق نبوده‌ای.

- از لحاظ سازگاری جنسی مشکلاتی داشته‌ای.

- معمولاً نسبت به خود دیدگاه انتقادی داری.

- گاهی اوقات برونگرا و خوش برخورد و اجتماعی، و بعضی وقت‌ها درونگرا، محتاط و خودار هستی.

این اظهارنظر شبیه به توصیفات شخصیتی طالع‌بینی براساس علائم منطقه‌البروج است. چون این توصیف‌ها در مورد بسیاری از مردم صادق است، لذا هنگامی‌که آنها را به شخص معینی نسبت می‌دهیم. صحیح به‌نظر می‌رسند. این پدیده را به این جهت 'اثر بارنوم' نامیده‌اند که اشاره دارد به این گفته مشهور سیرک‌ساز معروف ت. پ. بارنوم که 'در هر دقیقه یک هالو به دنیا می‌آید' .

چندین پژوهش نشان می‌دهد که مردم توصیف‌‌هائی از شخصیت خود را درست‌تر می‌پندارند که گفته شود براساس یک آزمون فرافکن تهیه شده است تا براساس مصاحبه و یا پرسش‌نامهٔ شخصیت (اسنایدر ـ Snyder، ۱۹۷۴). ظاهراً آزمون‌های فرافکن حالت اسرارآمیز خاصی یافته‌اند، به این معنا که مردم معتقدند در این‌گونه آزمون‌ها آنان به طرقی که برای خودشان هم چندان قابل درک نیست، ماهیت خود را آشکار می‌سازند. مصاحبه و پرسش‌نامهٔ شخصیت روش‌های شناخته‌شده‌تری هستند و مردم گمان می‌کنند می‌توانند در آنها هشیارانه پاسخ‌های خود را کنترل کنند.

رواج و مقبولیت ارزیابی شخصیت توسط طالع‌بین‌ها، کف‌بین‌ها و فال قهوه و کارت‌های فال‌گیری ناشی از کیفیت رازگونهٔ این روش‌ و نیز کلی بودن این‌گونه توصیف‌ها شخصیت است. به‌علاوه‌ برخی طالع‌بین‌ها در توجه به سرنخ‌هائی که رفتار و واکنش‌های فرد به‌دست می‌دهد مهارت فراوان دارند. درستی شگفت‌آور بخش کوچکی از توصیف شخصیت ممکن است شخص را به قبول سراسر این‌گونه ارزیابی‌ها وادارد.