بر تو این خوردن و این رفتن و این خفتن و خاست

بر تو این خوردن و این رفتن و این خفتن و خاست		نیک بنگر که، که افگند، وز این کار چه خواست
گر به ناکام تو بود این همه تقدیر، چرا		به همه عمر چنین خواب و خورت کام و هواست؟
چون شدی فتنه‌ی ناخواسته‌ی خویش؟ بگوی،		راست می‌گوی، که هشیار نگوید جز راست
ور تو خود کردی تقدیر چنین بر تن خویش		صانع خویش تو پس خود و، این قول خطاست
راست آن است که این بند خدای است تورا		اندر این خانه و، این خانه تو را جای چراست
به چرا فتنه شدن کار ستور است، تورا		این همه مهر بر این جای چرا، چون و چراست؟
گرچه اندوه تو و بیم تو از کاستن است،		ای فزوده ز چرا، چاره نیابی تو ز کاست
زیر گردنده فلک چون طلبی خیره بقا؟		که به نزد حکما، گشتن از آیات فناست
گشتن حال تو و گشتن چرخ و شب و روز		بر درستی، که جهان جای بقا نیست گواست
منزل توست جهان ای سفری جان عزیز		سفرت سوی سرائی است که آن جای بقاست
مخور انده چو از این جای همی برگذری		گرچه ویران بود این منزل، دینت به نواست
پست منشین که تو را روزی از این قافله گاه،		گرچه دیر است، همان آخر بر باید خاست
توشه از طاعت یزدانت همی باید کرد		که در این صعب سفر طاعت او توشه‌ی ماست
نیکی الفنج و ز پرهیز و خرد پوش سلاح		که بر این راه یکی منکر و صعب اژدرهاست
بهترین راه گزین کن که دو ره پیش تو است		یک رهت سوی نعیم است و دگر سوی بلاست
از پس آنکه رسول آمده با وعد و وعید		چند گوئی که بدو نیک به تقدیر و قضاست؟
گنه و کاهلی خود به قضا بر چه نهی؟		که چنین گفتن بی‌معنی کار سفهاست
گر خداوند قضا کرد گنه بر سر تو		پس گناه تو به قول تو خداوند توراست
بد کنش زی تو خدای است بدین مذهب زشت		گرچه می‌گفت نیاری، کت ازین بین قفاست
اعتقاد تو چنین است، ولیکن به زبان		گوئی او حاکم عدل است و حکیم الحکماست
با خداوند زبانت به خلاف دل توست		با خداوند جهان نیز تو را روی و ریاست
به میان قدر و جبر رود اهل خرد،		راه دانا به میانه‌ی دو ره خوف و رجاست
به میان قدر و جبر ره راست بجوی		که سوی اهل خرد جبر و قدر درد و عناست
راست آن است ره دین که پسند خرد است		که خرد اهل زمین را ز خداوند عطاست
عدل بنیاد جهان است، بیندیش که عدل		جز به حکم خرد از جور به حکم که جداست
خرد است آنکه چو مردم سپس او برود		گر گهر روید در زیر پیش خاک سزاست
خرد آن است که مردم ز بها و شرفش		از خداوند جهان اهل خطاب است و ثناست
خرد از هر خللی پشت و ز هر غم فرج است		خرد از بیم امان است و ز هر درد شفاست
خرد اندر ره دنیا سره یار است و سلاح		خرد اندر ره دین نیک دلیل است و عصاست
بی خرد گرچه رها باشد در بند بود		با خرد گرچه بود بسته چنان دان که رهاست
ای خردمند نگه کن به ره چشم خرد		تا ببینی که بر این امت نادان چه وباست
اینت گوید «همه افعال خداوند کند		کار بنده همه خاموشی و تسلیم و رضاست »
وانت گوید «همه نیکی ز خدای است ولیک		بدی ای امت بدبخت همه کار شماست»
وانگه این هر دو مقرند که روزی است بزرگ		هیچ شک نیست که آن روز مکافات و جزاست
چو مرا کار نباشد نبوم اهل جزا		اندر این قول خرد را بنگر راه کجاست
چون بود عدل بر آنک او نکند جرم، عذاب؟		زی من این هیچ روا نیست اگر زی تو رواست
حاکم روزی قضای تو شده مست سدوم!		نه حکیم است که سازنده‌ی گردنده سماست؟
اندر این راه خرد را به سزا نیست گذر		بر ره و رسم خرد رو، که ره او پیداست
مر خداوند جهان را بشناس و بگزار		شکر او را که تو را این دو به از ملک سباست
حکمت آموز و، کم آزار و، نکو گو و بدانک		روز حشر این همه را قیمت و بازار و بهاست
مردم آن است که دین است و هنر جامه‌ی او		نه یکی بی هنر و فضل که دیباش قباست
جهد کن تا به سخن مردم گردی و، بدان		که بجز مرد سخن خلق همه خار و گیاست
همچنان چون تن ما زنده به آب است و هوا		سخن خوب، دل مردم را آب و هواست
سخن خوب ز حجت شنو ار والائی		که سخن‌هاش سوی مردم والا، والاست
گر سخنهای کسائی شده پیرند و ضعیف		سخن حجت با قوت و تازه و برناست