اجزاء سیستم‌های آبیاری

براى تأمين آب و انتقال آن به مزرعه و توزيع آن در سطح زمين بسته به شرايط و وضعيت‌هاى مختلف روش‌هاى گوناگونى به‌کار گرفته مى‌شوند. آب ممکن است از رودخانه تأمين شود که در اين‌صورت يا از بندهاى انحرافى (Diversion Dam) استفاده مى‌شود و يا به کمک پمپ از رودخانه بالا آورده مى‌شود. اما اگر منبع آب چاه و لايه‌هاى آبدار زيرزمينى باشد در اين‌صورت ناچاراً بايد از پمپ استفاده کرد.

بند انحرافى ابنيه‌اى است که سطح آب در يک رودخانه را به اندازه کافى بالا مى‌آورد تا آب بتواند از طريق دهانه‌هاى آبگير (Turnout) وارد کانال يا لوله شده و به مزرعه انتقال يابد. در شکل (يک دهانه آبگير ساده براى وارد شدن آب از رودخانه به داخل کانال آبياري) يک دهانه آبگير که در آن آب از طريق يک قطعه لوله موج‌دار وارد کانال آبيارى مى‌شود مشاهده مى‌گردد.

پمپ‌ها در وضعيتى بکار برده مى‌شوند که سطح آب در منبع اصلى پائين‌تر از سطح مزرعه بوده و يا بخواهيم از سيستم‌هاى آبيارى تحت فشار استفاده کنيم. ايستگاه‌هاى پمپاژ آب معمولاً از يک يا چند پمپ سانتريفوژ (گريز از مرکز) افقى يا عمودى تشکيل شده‌اند که با نيروى برق يا مولدهاى احتراق داخلى کار مى‌کنند. پمپ‌هاى سانتريفوژ افقى غالباً براى بالا کشيدن آب از کانال‌ها استفاده مى‌شوند تا محور پمپ از نظر رقومى زير سطح آب قرار گيرد. پمپ‌هاى سانتريفوژ عمودى نيز براى بالا آوردن آب از منابع سطحى و يا براى استخراج آب از منابع زيرزمينى مورد استفاده قرار مى‌گيرند.

انتقال آب از منبع تا مزرعه ممکن است توسط کانال‌هاى روباز و يا لوله‌هاى تحت فشار صورت گيرد. گاهى اوقات نيز آب توسط لوله‌هاى نيمه‌پر و يا آبراهه‌اى سرپوشيده انتقال پيدا مى‌کند که به آنها لوله‌هاى کم فشار (Low Head Pipeline) هم گفته مى‌‌شود. سيستم انتقال آب بسته به اينکه آبراهه روباز و يا لوله‌هاى تحت فشار باشد، داراى ابنيه و تجهيزات مخصصو مى‌باشد تا بتوان آب را در طول مسير انتقال تحت کنترل و اندازه‌گيرى قرار داد. از جمله اين تأسيسات مى‌توان به وسايل اندازه‌گيري، آبشارها، مقسم‌ها و آبگيرى‌هاى فرعى اشاره کرد.

پس از آنکه آب به مزرعه رسيد با سيستم‌هاى مختلف درسطح مزرعه پخش مى‌شود.

سيستم‌هاى سطحى يا ثقلى (Gravity)، سيستم‌هاى بارانى (Sprincklers) و سيستم‌هاى قطره‌اى يا خرد آبيارى (Micro) سه روش عمده در توزيع آب در سطح مزرعه مى‌باشند. اين سيستم‌ها هيچ کدام بر ديگرى ارجحيت نداشته و هر کدام داراى محاسن و معايب مى‌باشند که بايد متناسب با شرايط طبيعي، فني، اقتصادى و اجتماعى و ديگر عوامل مؤثر يکى از آنها را انتخاب نمود. مثلاً در زمين‌هائى که شيب آنها کمتر از ۲ درصد بوده و يا در مواردى که کارگر فراوان در اختيار است سيستم‌هاى سطحى مناسب‌تر مى‌باشند. به‌خصوص اينکه سرمايه‌گذارى اوليه براى اين سيستم‌ها اندک است. حال آنکه در اراضى سبک با نفوذپذيرى زياد و يا اراضى شيب‌دار و فرسايش‌پذير مى‌توان از سيستم‌هاى بارانى استفاده کرد. اما هزينه و سرمايه‌گذارى اوليه در اين سيستم‌ها بيشتر از سيستم‌هاى ثقلى است. در وضعيتى که ارزش آب زياد بوده و مقدار آن نيز کم باشد و يا آنکه آب شور بوده و بخواهيم فقط براى هر بوته يا درخت به تنهايى آب را تأمين کنيم روش آبيارى قطره‌اى ارجح است.

آخرين قسمت از يک سيستم آبيارى بخشى است که آب اضافى بايد از مزرعه خارج شود. زارعين معمولاً اين بخش را ناديده گرفته و حتى ممکن است از خروج آب اضافى از زمين جلوگيرى نمايند. مثلاً غالباً مشاهده مى‌شود که انتهاى کَرت‌ها يا جوبچه‌ها را سد کرده و مانع خروج آب اضافى از زمين مى‌گردند و چنين تصور مى‌کنند که بدين‌صورت جلو تلفات آب گرفته مى‌شود. حال آنکه در اين وضعيت قسمت انتهايى مزرعه غرقاب شده و باعث خفگى گياه و از بين رفتن آن مى‌گردد. در صورتى‌که بايد به اين نکته مهم توجه شود که زه‌آب بخشى از آب آبيارى بوده و همان‌طور که در تأمين آب براى مزرعه دقت مى‌شود در خروج و زهکشى آب اضافى نيز بايد دقت کافى بعمل آمده و تمهيدات لازم براى انجام آن درنظر گرفته شود. بطور خلاصه يک طرح آبيارى مطابق شکل (اجزاء مختلف يک شبکه آبياري) سه قسمت عمده تشکيل شده است که عبارتند از:

۱. قسمت انتقال (Delivery Part)

۲. قسمت مصرف (Application Part)

۳. قسمت دفع (Disposal Part)

در قسمت انتقال آب پس از وارد شدن به مزرعه با نهرهاى کوچک (Field Ditch) توزيع مى‌شود. به‌طورى‌که در بالاى هر قطعه زمين يک نهر (Head Ditch) قرار مى‌گيرد تا آب از آن توسط سيفون، لوله دريچه‌دار و يا وسايل ديگر وارد مزرعه شود.