بلوغ مرحله انتقالى تکامل جسمى و گذر از کودکى به بزرگسالى است. چنان‌که گفته شد، پس از دوران شيرخوارگى رشد آهنگ کندترى مى‌يابد و اين روند خطى هم‌چنان ادامه مى‌يابد تا اينکه مجدداً در دوران بلوغ يک جهش در آهنگ رشد بروز کند. مقايسه روند افزايش قد و وزن از سال دوم زندگى قبل از بلوغ يا دوران بلوغ نشان مى‌دهد که معمولاً ۲۰% قد و ۵۰% وزن افراد بزرگسال طى دوران بلوغ ساخته مى‌شود، به طورى‌که طى دوران بلوغ اندازه بيشتر اعضاء بدن دو برابر مى‌گردند.
- آغاز بلوغ:
شروع تکامل و رشد دوران بلوغ همزمان با افزايش جهشى در ترشح هورمون‌هاى جنسى مى‌باشد. امروزه با استفاده از روش‌هاى Radioimmunoassay مى‌توان غلظت هورمون‌ها را اندازه‌گيرى نمود و از اين طريق تغييرات هورمونى و تغييرات جنسى متعاقب آن‌را شناسائى و پيگيرى نمود. با اين همه هنوز هم مشخص نشده است که عامل يا عوامل اصلى مسؤول شروع و شدت بخشيدن به اين تغييرات کدام هستند؟ در اين مورد فرضيه‌هاى مختلفى وجود دارد:
- ناحيه موسوم به Gonadostad: در مغز به شدت به هورمون‌هاى استروئيد (استروژن تستوسترون و پروژستون) حساس است. اين ناحيه کنترل ترشح اين هورمون‌ها را عهده‌دار بوده و از طريق يک مکانيسم پس‌خوراند (Feedback) سبب افزايش توليد آنها و در نتيجه بروز علائم بلوغ مى‌گردد.
- تغيير ترکيب بدن (Body composition): مشاهدات موجود در آمريکاى شمالى و اروپا، نشان داده است که در دختران رابطه مستقيم بين زمان وقوع اولين قاعدگى و رسيدن به نهايت وزن مطلوب بزرگسالى وجود دارد. براساس اين فرضيه در دختران رسيدن به وزن ۸/۴۷ کيلوگرم با بروز تغييرات در وضع متابوليک و به‌دنبال آن تحريک شروع قاعدگى و جهش رشد (growth Spurt) همراه مى‌گردد. به‌عبارت ديگر طبق اين نظريه شروع قاعدگى مصادف است با افزايش چربى بدن به ميزان ۱۷% وزن نتايج مطالعات مختلف حاکى از ارتباط بين تغيير ترکيبات بدن و بروز قاعدگى هر چند ميزان تأثير اين تغييرات در بروز قاعدگى هنوز به اثبات نرسيده است.
مراحل رشد
- بلوغ جنسى:
طى يک دوره ۵ تا ۷ ساله پس از تکامل جنسي، رشد سريع ادامه مى‌يابد ولى درصد قابل‌توجهى از رشد قدى در دوره جهش رشد حادث مى‌شود. دوره ۱۸ تا ۲۴ ماهه افزايش سرعت رشد نيز مانند بلوغ در افراد مختلف در سنين مختلفى به‌وقوع مى‌پيوندد که هماهنگ با وضعيت کلى تکامل جنسى آنها مى‌باشد. اين دوران در دختران زودتر از پسران شروع مى‌شود.
آمارهاى موجود در کشورهاى توسعه يافته بيانگر اين واقعيت است که سن قاعدگى در دختران طى سده اخير تغيير کرده و اولين قاعدگى خيلى زودتر اتفاق مى‌افتد، که احتمالاً ناشى از بهبود وضعيت سلامتى دختران از جمله وضع تغذيه آنها است.
- قد و وزن:
پس از بلوغ جنسى رشد وزنى و قدى به‌صورت خطى و با سرعت کمتر از دوران بلوغ ادامه مى‌يابد. در دختران به‌ندرت اين رشد تا اواخر دوره نوجوانى و در پسران تا ۲۰ سالگى ادامه مى‌يابد. در دختران پس از وقوع قاعدگى افزايش قد حداکثر ۵/۱ تا ۷/۶ سانتى‌متر افزايش مى‌يابد و در پسران رشد قدى به‌طور متوسط ۱۰ تا ۱۲ سانتى‌متر است. اين تفاوت عمدتاً به دلايل زير صورت مى‌پذيرد و نهايتاً رشد قدى نسبتاً بيشتر پسران را موجب مى‌گردد:
- طولانى‌تر بودن دوران بلوغ در پسران
- شدت بيشتر رشد در پسران
- رشد بيشتر اندام‌هاى انتهائى در مقايسه با تنه، بلندتر بودن پا در پسران در مقايسه با دختران
افزايش قد با بلندتر شدن استخوان‌هاى دراز و افزايش توده مواد معدنى همراه است. صفحه اپى‌فيزى موجود در انتهاء استخوانى دراز توسط يک لايه غضروفى از ساير قسمت‌هاى استخوان مجزا شده است. در اثر هورمون‌هاى مترشحه در دوران بلوغ نتايج اپى‌فيز با قسمت اصلى استخوان ترکيب و آميخته مى‌شود.
- ترکيب بدن:
ترکيب بدن نيز طى دوران بلوغ دستخوش تغيير مى‌شود. قبل از بلوغ نسبت بافت چربى و عضلانى در دختران و پسران تفاوت چندانى ندارد.
طى دوران بلوغ در اثر ترشح هورمون‌هاى جنسى زنانه دختران، ذخيره چربى بيشترى کسب مى‌کنند، به طورى‌که حدود ۲۳% وزن بدن آنها را چربى تشکيل مى‌دهد و اين در حالى است که پسران اين ميزان به حدود ۱۲% مى‌رسد. در پسران نوجوان افزايش وزن بيشتر به‌دليل افزايش ميزان استخوان‌ها و عضلات است و به همين دليل هم آنها در مقايسه با دختران به ميزان بيشترى از مواد مغذى مانند پروتئين، آهن، روى و کلسيم نيازمند هستند. به‌علاوه، شدت بيشتر رشد در پسران نياز آنها را در مقايسه با دختران باز هم بيشتر افزايش مى‌دهد.
تکامل روانى
دامنه نوجوانى: نوجوانى دوران تکامل و بلوغ جسمى و فکرى است و به همين دليل مى‌تواند به دوران قبل و هنگام بلوغ جسمى اطلاق شود. در اين دوران نه تنها رشد و تکامل جسمى آهنگى سريع دارد، بلکه تکامل احساسات، روابط اجتماعى و منطق نيز به سرعت دستخوش تغييرات تکاملى مى‌شود. قابليت مجرد در مقابل تفکر مشخص و عينى دوران کودکى فراهم مى‌شود و نوجوان را قادر مى‌سازد تا مراحل دوران نوجوانى را به‌صورتى که در جدول (مقايسه مدل‌هاى اريکسون و پياژه در زمينه تکامل احساسات و ادراک در دوران‌هاى زندگي) آمده طى کند.
بسيارى از خصوصيات نوجوانى بر سلامت تغذيه‌اى آنان نيز تأثير مى‌گذارد. به‌طور مثال بلوغ و تکامل تفکر و احساسات نوجوان اين امکان را مى‌دهد که سيستم ارزشى خود را شکل دهد. در نتيجه آنان مى‌توانند غذاهائى که سلامت آنان را بهبود مى‌بخشند را جايگزين غذاى معمولى خود در دوران کودکى بکنند. نوجوانان مى‌توانند طى يک دوران تجربه به‌تدريج بياموزند که چگونه انتخاب‌هاى بهترى انجام دهند.
جدول مقايسه مدل‌هاى اريکسون و پياژه در زمينه تکامل احساست و ادراک در زندگى
سن (سال)
مراحل تکامل روانى
پياژه
(ادراکى Cogmitive)
اريکسون
(احساسى)
(emotional)
۲-۰
مرحله حسى - حرکتي، آموختن از طريق حواس پنج‌گانه، دست‌يابى به مفهوم پايدارى اشياء
مرحله I، اعتماد در برابر عدم اعتماد
۳-۲
مرحله پيش عملکردي، طبقه‌بندى اشياء براساس يک ويژگى واحد (مثلاً اندازه)، کاربرد نماها - استفاده از زبان
مرحله II، پيروى در برابر ترديد
۶-۴
مرحله تفکرهاى ابتکاري، طبقه‌بندى مبتنى بر در مستقيم و حسي، (آگاهى از مفهوم حفظ مقدار جرم اشياء)
مرحله III، ابتکار در برابر احساس گناه
۱۱-۶
(دوران دبستان)
مرحله عملکردهاى عيني، تکامل تفکر منطقي، فرضيه آزمائى منظم در حل مسائل
شکل‌گيرى ذهنيت فرد از بدن وى به‌عنوان يک فرد بالغ يک مرحله منطقى و احساسى است که با مسائل تغذيه‌اى گره مى‌خورد. نوجوانان اغلب نسبت به تغييرات سريع بدن خود ناخرسند هستند. آنها مى‌خواهند که هر چه زودتر مثل دوستان بلغ خود يا مانند الگوهاى مورد پسند از نظر فرهنگى شوند. مشخصاتى هم که توسط رسانه‌هاى گروهى تبليغ مى‌شود، مزيد بر علت است.
آنها ممکن است آرزو کنند که کوتاه‌تر يا بلندتر باشند و يا چاق‌تر يا لاغرتر شوند. به‌همين دليل نوجوانان از طريق تغيير در برنامه غذائى خود سعى در کنترل يا تغيير شکل بدن خود مى‌کنند.
