پیشینه جلدسازی سنتی

توجه به جلدسازى و هنر زيبا ساختن کتاب در زمان شاه‌طهماسب صفوى به اوج کمال رسيد. روى جلد را به‌طريق زرکوب، طلا پوشش مى‌دادند و پشت جلد را معرق مى‌ساختند و با گل و بوته و درخت و باغ و صحرا و جانور و سيمرغ و اژدها و پرندگان و آهو هنرنمايى و رنگ‌آ‌ميزى مى‌کردند.

امروزه جلد را از مقوا مى‌سازند، البته در مواردى روى آن‌را با کاغذ و يا پارچه و چرم مى‌پوشانند. قدمت جلد و جلدسازى به قدمت خود نوشتن است. حتى کتيبه‌هاى آشورى بر روى لوح گلى نياز به پوشش حفاظتى داشت. اما قدمت جلد در شکل متداول امروزى به اوايل مسيحيت مى‌رسد.

کار خطاط و تذهيب کار کتاب و قرآن با عمل صحافى و جلدسازى تکميل مى‌شود. در جلدسازى تزئين منحصر به جلد خارجى و لبهٔ آن نيست. بلکه قسمت داخلى آن نيز معمولاً نقاشى مى‌شود.

پيشينهٔ جلدسازى سنتى

قديمى‌ترين جلد کتاب در دوره اسلامى متعلق به مصر است که متعلق به قرن دوم هجرى است. در دورهٔ سلجوقيان هنر تجليد همراه با تذهيب رونق گرفت و از کاغذ و مقوا در جلدسازى استفاده شد.

در دوره تيموريان هنر تجليد رواج داشت و بهترين کارهاى صحافى و تجليد کتاب متعلق به اين دوره است و در هرات اين هنر بحد کمال رسيد. قسمت خارجى جلد معمولاً داراى تزئينات فشارى است و بخش‌هاى داخلي، طرح‌هاى بريده شده روى زمينه آبى قرار دارد و عناصر تزئينى به صورت ترنج و گل و گياه است و حيواناتى چون عنقاى چينى ديده مى‌شود. در اين دوره بجاى نقوش هندسي، مناظر طبيعى و حيوان و پرنده در نقش جلد با کمال دقت ترسيم مى‌شود. غير از هرات، مشهد، سمرقند، مرو، بلخ، نيشابور، شيراز و تبريز نيز از مراکز اين فن بوده‌اند.

در دوره صفوى اين شيوه ادامه يافت و براى نقش در تذهيب، از روش ضربى (فشاري) و براى آستر جلد و چرم جلد از کاغذ روغنى استفاده مى‌شد. در اين دوره طلاکارى بيش از دوره تيمورى بکار مى‌رفت. در دوره صفوى از فشار دست براى تجليد و پرس استفاده نمى‌شد، بلکه از قالب‌هاى مسى و فولادى استفاده مى‌شد.

در زمان شاه‌طهماسب جلد لاکى معمول بود، که ابتدا روى مقوا يا چوب نازک يک لايه نازک لاک مى‌گرفتند. سپس لايه‌اى گچ که طرح تزئينى با آب و رنگ روى اين زمينه نقاشى مى‌شد و براى حفاظت نقاشي، روى آن را با چند ورقه لاک مى‌پوشاندند.

تزئينات جلد کتاب به روش لاکي، به همان سبک ادامه يافت. از جمله نقش‌هاى معروفى که در دورهٔ قاجاريه ديده مى‌شود. نقش گل و مرغ است. از ديگر روش‌هاى تجليد در دورهٔ قاجاريه، استفاده از مخمل و مخمل طلاکوب است.

روش تجليد

براى تهيهٔ جلد در انواع مختلف روش‌هاى متنوعى وجود دارد:

۱. جلد ضربي: براى ساخت جلد ضربي، ابتدا روى زمينه چرم مى‌کشند، سپس با فلز منقوش روى چرم مى‌کوبند تا چرم حالت نقش برجسته بگيرد.

۲. جلد سوخت: بعد از کشيدن چرم روى زمينه، فلزى که حاوى نقش دلخواه است، داغ مى‌کنند و با فشار بر چرم جلد، نقش برجسته بدست مى‌آيد.

۳. جلد لاکى: روى زمينهٔ مقوايي، يک لايه روغن شفاف زده، سپس با رنگ و روغن روى جلد را نقاشى کرده و نهايتاً روى آن لاک مى‌زنند. (روش پاپيه‌ماشه)

۴. جلد موجى: در اين نوع جلد، ترکيبى از قلع و سريشم را روى زمينه زده و بعد از خشک شدن روى آن را با سنگ صيقلى براق مى‌کنند.

۵. جلد زرکوب: بعد از کشيدن چرم روى زمينه، طرح يا نوشتهٔ موردنظر را کليشه کرده و به‌وسيلهٔ آن طرح را با بکار بردن ورقه‌هاى طلا روى جلد پرس مى‌کنند.