آرامگاه‌ها (۱۷)

آرامگاه مولانا زين‌الدين ابوبكر تايبادى، تايباد

زين‌الدين ابوبکر، يکى از صوفيان برجستهٔ قرن هشتم هجرى، معاصر با تيمورلنگ و حافظ شيرازى بوده و در سال ۷۹۱ هـ.ق وفات يافته است.

مقبرهٔ مولانا زين‌الدين ابوبکر، در ابتداى جادهٔ تايباد به خواف واقع شده است. محل قبر در فضاى آزاد قرار دارد و در برابر آن، بناى باشکوهى ساخته شده است. بر اطراف مرقد، معجرى کشيده شده است و دو لوح سنگى خاکسترى رنگ، يکى بر روى قبر و ديگرى در بالاى سر آن به صورت افراشته قرار داده شده‌اند. بر روى سنگ قبر نوشته شده است : «هذا مرقد مرحوم قطب‌الاقطاب مولانا شيخ زين‌الدين ابابکر بن شيخ على بن شيخ ابوبکر بن شيخ احمد بن (شيخ محمد بن) شيخ محمد بن شيخ سهيل تايبادى وفات يوم پنجشنبه سلخ محرم ۷۹۱».

در بالاى سر قبر، سنگ ديگرى وجود دارد که بر اساس کتيبهٔ آن مشخص مى‌شود که معجر خاکسترى در سال ۱۰۳۰ هـ.ق توسط شخصى به نام «خواجه درويش» تقديم مزار شده است. در برابر مزار مزبور، بناى مجللى وجود دارد که در سال ۸۴۸ هـ.ق توسط پيراحمد خوافى - وزير شاهرخ، ‌ پسر تيمور - جهت مسجد و نمازخانه بنا گرديده است.

نقشهٔ بنا شامل گنبدخانه‌اى چهارتاقى با ايوانى رفيع در جلوى آن و با اتاق‌هاى دوطبقه‌اى در طرفين است. نماى بيرونى بنا شامل ايوان رفيعى با تاق‌آهنگ است که در دو سوى آن، غرفه‌هاى دو طبقه‌اى قرار گرفته است. راه ورود به طبقهٔ ‌اول هر يک از آن‌ها، از درگاه کنار ايوان و راه ورود به طبقهٔ‌ دوم، ‌ از پلکان‌هايى است که در بيرون بنا قرار دارند. در پشت ايوان، شش طاق‌نما قرار دارد. تمامى سطوح نماى ايوان و تاق‌هاى حجره‌هاى طرفين آن، با استفاده از کاشى نره - به شيوهٔ معقلى - و کاشى معرق تزئين شده است. فضاى اصلى داخلى به ابعاد ۱۷/۵۰×۱۶/۵۰ متر، شاه‌نشين‌هايى با پوشش نيم‌گنبدى با گوشه‌سازى‌ها و مقرنس‌کارى‌هايى دارد و بر فراز آن گنبدى با استفاده از سه کنج‌هاى مقرنس‌کارى شده و کاربندى ساخته شده است. در چهار گوشهٔ بنا، چهار پلکان تعبيه شده است که به حجره‌هاى طرفين ايوان و به پشت‌بام راه مى‌يابند و ورودى آن‌ها از بيرون بناست. فضاى داخلى بنا، ‌ در گذشته، از طريق درگاه‌هاى شمالى و جنوبى نيز به بيرون راه داشته که امروزه مسدود داست.

نماى بيرونى با قاب‌هاى سادهٔ آجرى و نماى ايوان و داخل آن با کاشى‌‌کارى معقلى، معرق و تلفيق سنگ و کاشى تزئين شده است. عناصر تزئينى شامل نقوش گياهى، هندسى و کتيبه‌هاست.

در شرق مقبرهٔ مولانا و به فاصلهٔ کمى از آن، در ميان قبرستانى، بنايى قرار دارد که به مقبرهٔ شيخ زين‌الدين على - پدر شيخ زين‌الدين ابوبکر - منسوب است. اين مقبره، بنايى کوچک است، با ايوانى در ضلع غربى به ارتفاع ۶/۵ و عرض ۵/۵ و دهانهٔ ۳۱/۰ متر با تاق گهواره‌اى و تويزه‌اى در جلوى آن، که دو منارهٔ‌ تزئينى کوچک نيز در بالاى آن جاى گرفته است. پيشانى آن و زير کلاهک مناره‌ها و حاشيهٔ قوس ايوان را با کاشى‌هاى نرهٔ فيروزه‌اى و لاجوردى که از مسجد مولانا آورده‌اند، تزئين کرده‌اند. در داخل ايوان، محرابى وجود داشته است که در چند دههٔ قبل، ‌ راهى از آن به داخل بنايى که در پشت ايوان ساخته‌اند، ‌ باز کرده‌اند. در طرفين اين ايوان، دو چله‌‌خانه تعبيه شده است.

در برابر اين بنا، صحنى به ابعاد ۵/۵×۶ متر واقع شده است که در هر ضلع آن، سه طاق‌نما ديده مى‌شود و در وسط آن، قبر برجسته‌اى وجود دارد و ورودى آن از جبههٔ‌ شمالى است. بر روى سنگ قبر وسط صحن نوشته شده : «هذا مرقد سعادت دستگاه خواجه محمد هاشم ولد ميرحاج تحريراً فى شهر صفر سنه ۱۰۳۶». با توجه به اين کتيبه معلوم مى‌شود که قبر متعلق به شخصى به نام خواجه محمدهاشم، ولد ميرحاج است؛ نه شيخ زين‌الدين علي. از اين‌رو شايد سنگ قبر از جاى ديگرى آورده شده باشد.

آرامگاه مير زُبير، روستاى شريف‌آباد، سعادت‌آباد، سيرجان

اين بنا در شرق روستاى شريف‌آباد از توابع دهستان سعادت‌آباد سيرجان در کنار قبرستان روستا قرار دارد. آرامگاه به صورت مربعى به ابعاد خارجى ۹ و داخلى ۷ متر با قلوه‌سنگ و ملاط گچ ساخته شده است. ارتفاع بنا از کف تا زير گنبد که اکنون فروريخته حدود ۸ متر است. صورت بنا در ارتفاع ۴ مترى به هشت ضلعى و سپس با کاربندى به دايره تبديل شده و گنبد روى آن استوار گرديده است.

فضاى داخلى بنا داراى تزئينات و کتيبه‌هاى متعددى است که هر کدام در نوع خود از زبيائى‌هاى منحصر بفردى برخوردار مى‌باشند. عکس‌هايى که در سال‌هاى گذشته از محراب بنا گرفته شده نشان مى‌دهند که در دو طرف محراب، تاريخ ساخت و نام سازنده به صورت گچبرى مشخص بوده که امروزه از بين رفته است. گرچه گچبرى محراب تاريخ ربيع‌‌الاول سال ۷۵۱ هـ.ق را نشان مى‌داده است، اما عده‌اى بر اين عقيده‌‌اند که بناى مير زبير معبدى مربوط به قبل يا اوايل اسلام بوده که در زمان سلطنت محمد بارز - اولين امير از خاندان آل مظفر - مرمت و به مسجد تبديل شده است.

در خصوص عملکرد واقعى بناى مير زبير اطلاع دقيقى در دست نيست. با اين حال با توجه به شباهت آن با بناى پير جارسوز و همچنين وجود بناى ديگرى به نام طلحه که اکنون ويران شده به نظر مى‌رسد بناى مزبور آرامگاهى بوده است.

آرامگاه مير غياث‌الدين، روستاى بزد، تربت‌جام

روستاى يزد در ۱۷ کيلومترى جنوب غربى تربت جام قرار دارد. در داخل قبرستان اين روستا، بنايى است که به مقبرهٔ «ميرغياث‌الدين» معروف است و قبرى در فضاى باز و بيرونى ايوان آن جاى دارد. نقشهٔ بنا، مربع شکل و به ابعاد ۱۳/۵×۱۳/۵ متر است. به نظر مى‌رسد که اين بنا در دورهٔ صفوى ساخته شده و در دوره‌هاى بعدى تزئيناتى بر آن افزوده شده باشد. اين بنا احتمالاً به عنوان مسجد و نمازخانه کاربرى داشته است.

آرامگاه ميرابراهيم بن معصوم، قزوين (قاجاريان)

اين آرامگاه در گورستان عتيق، در سمت جنوبى آرامگاه شاهزاده حسين و خارج از صحن آن قرار دارد. بقعه نقشه مربع دارد و با آجر ساخته شده و تاق آن نيز آجرى است. چند تن از عالمان و بزرگان نيز در اين آرامگاه مدفون‌اند. بالاى سردرِ آرامگاه، ‌ کتيبه‌اى به خط نستعليق زيبا از سنگ مرمر کار گذاشته شده است.

آرامگاه ميراحمد نخعى (چهل‌دختران)، نطنز

در شمال شرقى ساختمان امام‌زاده عبداللّه نطنز، بناى متروکهٔ دو طبقه‌اى با سقفى فروريخته، مشهور به آرامگاه احمد نخعى قرار دارد که مردم محل به آن چهل دختران مى‌گويند.

نقشهٔ‌ بنا عبارت است از يک محوطهٔ هشت‌ضلعى وسيع، يک ايوان و هشت غرفه در طرفين هشت‌ضلعى که در دو طبقه ساخته شده است. بنا در اصل، گنبدى بدون ساقه داشته که در سال ۱۳۳۰ هـ.ش فرو ريخته است. در داخل غرفه‌هاى طبقهٔ همکف، آثار قبورى مشاهده مى‌شود که فقط دو عدد از آن‌ها سنگ‌نوشته دارند. داخل غرفه‌هاى هر دو طبقه، با اشکال هندسى گوناگونى گچ‌برى شده است.

در قسمت وسط داخل آرامگاه، آثار قبرى مشاهده نمى‌شود و قبرها عموماً در داخل صفه‌ها قرار گرفته‌اند. قديمى‌ترين سنگ تاريخ‌دار، به قبرى در يکى از غرفه‌هاى گوشهٔ‌ غربى مربوط است. اين سنگ برجسته، از مرمر سفيد در اندازه‌هاى ۴۳×۲۱۲ و بلندى ۳۶ سانتى‌‌متر است. روى سنگ و جبههٔ شمالى و جنوبى، سورهٔ دهر و در ذيل آن، صلوات چهارده معصوم به طور برجسته کنده‌کارى شده است. سنگ قبر تاريخ ۹۷۱ هـ.ق را نشان مى‌دهد و «عمل استان جمال حجار النطنزي» است. در يکى از غرفه‌هاى گوشهٔ شمالى، نيز سنگ‌نوشته‌اى به ابعاد ۲۷×۳۸×۱۵۴ سانتى‌متر وجود دارد که جنس آن نسبت به سنگ اولى نامرغوب‌تر است و قسمتى از نوشته‌هاى آن نيز محو شده است. در اطراف آن، آيات قرآنى و بر پيشانى آن، تاريخ ۹۷۶ هـ.ق حجارى شده است. در محوطهٔ پشت آرامگاه و سمت غرب نيز سنگ قبر برجستهٔ نوشته‌دارى قرار دارد که در حواشى روى آن، صلوات چهارده معصوم و در متن آن، جملهٔ «وفات مرحوم مغفور حسين‌خان بيک بن حسين ... شاملويى فى شهر رجب من سنه ۹۷۸» نوشته شده است. در قسمت شمال غرفه، سنگ قبر برجستهٔ نوشته‌دارى قرار دارد که بر پيشانى اطراف آن، صلوات چهارده معصوم و در زير آن‌ها «نادعلي» و در حواشى روى سنگ، «آيت‌الکرسي» و در وسط آن، تاريخ فوت کنده‌‌کارى شده است. در گوشهٔ‌ جنوبى پشت آرامگاه، سنگ قبر قديمى برجسته‌اى به ابعاد ۲۹×۳۴×۱۴۸ سانتى‌متر قرار دارد که بر پيشانى آن، جملات «وفات عصمت پناه مأب ... بنت عبدالرزاق بيک تاريخ رجب‌الموت سنه سته و سبعين و سبعمانه (۷۷۶)» خوانده مى‌شود.

آرامگاه ميررضى‌الدين آرتيمانى، روستاى آرتيمان، تويسركان

مير سيد محمد رضى‌الدين آرتيمانى متخلص به رضى، شاعر و عارف نيمهٔ دوم قرن دهم هجرى در روستاى آرتيمان به دنيا آمد، در همدان و اصفهان کسب دانش کرد و به کار ميرزايى در دربار شاه‌عباس صفوى پرداخت. وى سيدى کريم‌الطبع و نيکوخوى بود، و در سير و سلوک و عرفان نيز مقامى شامخ داشت. پس از بازگشت از اصفهان، در شهر تويسرکان و بر فراز تپه‌اى مشرف به شهر، خانقاهى بنا کرد و به ارشاد مستعدان پرداخت. ساقى‌نامه و سوگندنامه از آثار مشهور اوست.

ساقى‌نامهٔ رضى‌الدين آرتيمانى يکى از معروف‌ترين ساقى‌نامه‌هاى ادبيات فارسى است که چند بيتى از آن را مى‌خوانيم :

الهــى بــه مستــانِ ميخانـه‌ات		بــه عـقــل‌آفـرينــانِ ديـوانــه‌‌ات
بــه اندُه‌پرستــانِ بـى پا و سـر		به شادى فروشانِ بى ‌شور و شر
بــه رنــدانِ سرمســتِ آگاه دل		کــه هرگــز نرفتنــد جـــز راهِ دل
خــرابـات را گـــر زيـارت کُنـى		تجلــّى بــه خــروار غــارت کُنــي
بيـا تـا بـه ساقى کنيـم اتفــاق		دورن‌ها مصفــّا کنيــم از نفــــاق
بياييـد بـا جملـه مستـان شويم		ز مجمــوعِ هستــى پريشان شويم
چو مستان به هم مهربانى کنيم		ديــم بــى‌ريــا زنــدگــانــى کنيــم
.........................................
بــه صبـرى کـه در ناشکيبا بُوَد		بــه شوقــى کـه در روى زيبـا بُوَد
بــه عزلت‌نشينانِ صحـراى درد		بــه ناخــن‌کبــودانِ شب‌هاى سرد
کــه خاکم گِل از آبِ انگـور کـن		سراپـــاى مــن آتــشِ طــور کــن
خدايــا بــه جــانِ خراباتيـــان		کــز ايــن تهمتِ هستى‌ام وارهـان
کــه از کثرتِ خـلق تنـگ آمــدم		به هر سو شدم سر به سنگ آمدم

آرامگاه رضى‌الدين آرتيمانى بر فراز تپه‌اى در روستاى آرتيمان از توابع شهرستان تويسرکان قرار دارد.

نماى آرامگاه رضى آجرى است و سه دهنه طاق بلند دارد. در پشت اين طاق‌ها، بنايى با ورودى طاقى شکل و سر در کاشى‌کارى شده قرار گرفته است.

پلان بنا مربع شکل است و در جبههٔ بيرونى آن نيز سه اتاق وجود دارد که در چهار ضلع تکرار شده‌اند. محل اصلى آرامگاه به وسيلهٔ اين اتاق‌ها محصور شده است. مقبره داراى چهار در ورودى در چهار ضلع است که همهٔ آن‌ها طاقى‌ شکل‌اند و بر سر در آن‌ها کاشى‌کارى‌هاى زيبايى به چشم مى‌خورد. داخل بنا به سبک معمارى جديد و با اشکال هندسى ساخته شده است و داراى سنگ قبرى از سنگ خاراست.

نماى بيرونى بنا از آجر است. بنا داراى تأسيسات و اتاق‌هاى دفتر و نگهبانى است. محوطهٔ بيرونى نيز گل‌کارى و درخت‌‌کارى شده است.

آرامگاه ميرزا رفيعا، اصفهان

در حاشيهٔ فرودگاه سابق اصفهان، بقعهٔ جالبى که تعميرات آن در سال ۱۳۳۷ شمسى به پايان رسيده است، بر آرامگاه «ميرزا رفيعا» از علماى معروف دورهٔ «شاه‌‌سليمان» بنا شده است و کتيبهٔ سنگ آرامگاه تاريخ سال ۱۰۸۲ هجرى قمرى را نشان مى‌دهد. نقوش هندسى گنبد «ميرزا رفيعا» به اين بناى تاريخى امتيازى ويژه بخشيده است.

آرامگاه ميرزا كوچك‌خان، محله‌سليمان داراب، رشت

آرامگاه ميرزا کوچک‌خان جنگلى معروف به سردار جنگل در جنوب شهر رشت و در محلهٔ سليمان داراب واقع شده است. اين آرامگاه، در سال‌هاى انقلاب، با شور و شوقى که نسل جوان براى آشنايى با شخصيت‌هاى تاريخى منطقهٔ گيلان از خود نشان مى‌‌دادند، ‌ مورد توجه قرار گرفت و به دنبال آن سيل مسافران براى ديدن آرامگاه به سوى محلهٔ سليمانى داراب سرازير شد. در حال حاضر، بنايى ساده، اما زيبا روى قبر ميرزا کوچک‌خان ساخته شده است.

آرامگاه ميرشاه محمود، روستاى شيخان، لشت‌نشا، رشت

اين آرامگاه در روستاى شيخان گفشهٔ لشت نشا قرار گرفته است و در چهارسوى آن، ايوان‌هايى قرار دارد. درگاه بقعه، در ايوان شمالى آن واقع شده و در بالاى درگاه و در ديوارهاى ديگر بقعه، مشبک‌هايى چوبى جاى داده شده است. درِ دولنگه‌اى بقعه داراى يک قاب مستطيل بزرگ در روى هر لنگه و دو قاب کوچک در پايين و بالاى ان است که بر روى قاب‌هاى بالا، کتيبه‌اى کنده‌کارى شده وجود دارد. متى کتيبهٔ لنگهٔ‌ سمت راست چنين است: «الله مفتح‌الابواب الله ولياً للتوفيق» و بر قاب سمت چپ نيز چنين خوانده مى‌شود:

«هر کس کو به ادب دست برين در ننهد بى‌شک از پاى درافتد به يقين سربنهد».

نقش و نگاره‌هاى گل و بوته، سطح دو قاب بزرگ مستطيل وسط و پايين را زينت بخشيده‌‌اند. در وسط بقعه، مسجدى قديمى با نه لنگه اُرُسى و يک ورودى واقع شده است. صاحب بقعه را از احفاد امام موسى کاظم (ع) مى‌دانند.