خون و گردش آن

به‌طور معمول در سيستم گردش خون يک فرد بزرگسال شش ليتر خون وجود دارد. خون اکسيژن و ساير مواد غذائى را به بافت‌ها مى‌رساند و دى‌اکسيد کربن و ساير فضولات را از آنها مى‌گيرد. خون از طريق شبکه‌اى از لوله‌هاى قابل ارتجاع که رگ‌هاى خونى (عروق) ناميده مى‌شود جريان پيدا مى‌کند.

شريان‌ها (سرخرگ‌ها) خون را از قلب به بيرون مى‌برند. شريان‌ها قوى‌ترين رگ‌هاى خونى هستند و ديواره آنها داراى بافت ماهيچه‌اى قابل ارتجاع است. زمانى‌که خون با فشارى که به‌وسيله قلب وارد مى‌آيد درون شريان‌ها جريان مى‌يابد، ديوارهٔ ماهيچه‌اى گشاد شده و سپس به حالت اوليه برمى‌گردد. اين فشار موج مانند نبض نام دارد و در جائى که شريان نزديک سطح بدن و روى استخوان قرار دارد مى‌تواند احساس شود، براى مثال در ناحيه گردن و مچ دست (به مبحث نبض مراجعه شود). انشعاب‌هاى شريان‌ها همچنان که به بافت‌ها مى‌رسند کوچکتر و نازکتر مى‌شوند تا سرانجام تبديل به مويرگ‌ها مى‌شوند.

مويرگ‌ها، رگ‌هاى خونى بسيار کوچکى هستند که تنها از يک ديوارهٔ نازک سلولى تشکيل شده‌اند و از راه اين ديواره تبادل مايعات و گازها از مويرگ به بافت و از بافت به مويرگ انجام مى‌گيرد. اين مويرگ‌هاى کوچک به‌تدريج به يکديگر مى‌پيوندند و تبديل به سياهرگ مى‌شوند.

سياهرگ‌ها (وريدها) خون را به قلب بازگشت مى‌دهند. سياهرگ‌هاى کوچکتر به‌هم مى‌پيوندند و به‌تدريج بزرگتر شده تا سرانجام به دو سياهرگ بزرگ که خون را به دهليز راست قلب مى‌ريزند منتهى مى‌شوند. سياهرگ‌ها داراى ديوارهٔ ماهيچه‌اى نيستند و برگشت خون در آنها از طريق فشار معکوس و فشرده شدن ماهيچه‌هاى بدن انجام مى‌پذيرد. سياهرگ‌ها در قسمت پائين بدن داراى شيرهاى فنجان مانند يک‌طرفه‌اى به‌نام دريچه‌هاى لانه کبوترى هستند که مانع از برگشت خون به پائين شده و عمل بازگشت خون از پائين بدن به قلب را ميسر مى‌سازند.

- خونريزى شديد:

هنگامى که جائى از بدن شما بريده مى‌شود دچار خونريزى مى‌شويد زيرا که فشار داخلى رگ‌هاى خوني، خون را با فشار به بيرون مى‌راند. در خونريزى شريانى (يعنى زمانى‌که شريان بريده مى‌شود)، خون سرخ شفاف همراه با انقباض قلب به بيرون مى‌جهد؛ در خونريزى سياهرگي، خون داراى رنگ قرمز تيره مى‌باشد و با فشار کمى به بيرون ترشح مى‌کند؛ در خونريزى مويرگى خون جهش ندارد و فقط تراوش مى‌کند.

بدن داراى مکانيزم درونى خاصى است که سرعت خونريزى را کاهش مى‌دهد يا آن را متوقف مى‌سازد. زمانى‌که عضوى جراحت برمى‌دارد انتهاى بريده شدهٔ رگ‌هاى خونى با تنگ‌شدن خود فشار خون در آن ناحيه را کاهش داده و سبب مى‌شوند که خون کمترى از دست برود و تشکيل لخته‌هاى خون باعث بسته‌شدن رگ‌هاى صدمه ديده مى‌شوند.

- خطرات خونريزى:

به‌طور عادى در بزرگسالان از دست رفتن خون در حدود نيم‌ليتر چندان قابل توجه نيست، اما زمانى‌که ۵/۱ ليتر يا حدود ۳/۱ از حجم خون از دست مى‌رود قضيه کاملاً حاد مى‌شود زيرا که به اندازهٔ کافى خون براى جريان يافتن در بدن باقى نمانده است و اگر شما به سرعت براى بندآوردن خون وارد عمل نشويد خطر شوک و حتى از دست رفتن جان مصدوم وجود دارد.

بخشى از عوارض و نشانه‌هاى خونريزى شديد به خود خونريزى و بخشى به واکنش بدن نسبت به از دست رفتن خون مربوط مى‌شود؛ ممکن است تمام اين عوارض و نشانه‌ها در هر مصدومى ظاهر نشود. صورت و لب‌ها رنگ‌پريده مى‌شوند و پوست بدن سرد و مرطوب مى‌شود، زيرا رگ‌هائى که خون را به پوست مى‌رسانند تنگ مى‌شوند تا خون بيشتر به اندام‌هاى حياتى برسد. براى مقابله با خونريزى نبض سريع‌تر اما ضعيف‌تر مى‌شود. اگر مدت خونريزى طولانى شود جريان خون به مغز کاهش مى‌يابد که نتيجهٔ آن تار شدن ديد، سرگيجه، اختلال حواس (تيره‌شدن شعور) و ضعف مى‌باشد. به‌علاوه مصدوم ممکن است به‌همين دليل دچار اضطراب شديد، بى‌قرارى و پرحرفى بشود (به مبحث شوک مراجعه شود).

از دست رفتن خون هم‌چنين موجب احساس تشنگى شديد که ناشى از نياز بدن به جايگزين ساختن مايع از دست رفته؛ و عطش شديد به هوا براى جايگزين کردن اکسيژن از دست‌رفته مى‌شود. اگرچه بايد براى جلوگيرى از هر نوع خونريزى سريعاً دست به‌کار شويد اما زمانى‌که:

- مقدار زيادى خون از دست رفته

- خونريزى شريانى باشد. (خون داراى رنگ قرمز روشن است و منظماً فوران مى‌کند).

- خونريزى براى مدت طولانى به‌صورت غيرعادى ادامه يافته است.

بايد به‌صورت اورژانس عمل کرد.