معماری ایران از سلجوقیان تا پایان عصر تیموریان(۲)

معماری اسلامی

گنبد سلطانيه در شهرک سلطانيه زنجان، از باشکو‌ه‌ترين بناهاى معمارى اسلام است. اين بنا هشت وجهى بزرگى است به‌قطر ۳۸ متر که تقريباً استوار ايستاده است. اين بناى ايلخاني، تزئينات بسيار زيبايى دارد، که در نماى خارجى و داخلى ساختمان، قرار گرفته است. يکى از زيباترين قسمت‌هاى تزئينى آرايش زير گنبد است، به عرض شش متر. کتيبه‌هاى ديگرى به خط کوفى شامل جملاتى مانند لا‌اله‌الا‌الله، محمد رسول‌الله، سبحان‌الله و ... بر سردر شرقى گنبد، داخل گنبد، ديوار جانبى درگاه‌ها و در طبقات بالاى گنبد وجود دارد. اين شاهکار معمارى دورهٔ اسلامى در همهٔ اجزاء با هم هماهنگى کامل دارند؛ و نشان مى‌دهد که معمار يا سازندگان آن علاوه بر داشتن تجربه و حمايت در معمارى و شهرسازى از نسبت‌‌هاى هندسى و محاسبات رياضى نيز به‌خوبى آماده بوده و آنها را دقيقاً بکار برده‌اند.

مسجد جامع يزد در قرن ششم هجرى بنا شد که امروزه اثرى از آن به‌جا نمانده است. در قرن هشتم در محل آن مسجد جامع جديد يزد ساخته شد.

بناى ديگر مسجد کبود تبريز است که به دليل پوشش کاشى معرق آبى‌رنگ به مسجد کبود شهرت يافته. اين بنا با نقشه سرپوشيده، و فاقد ميانسرا در سال ۸۷۰ هجرى ساخته شده است. شالودهٔ اين بنا مرکب از قطعات سنگى در اندازهٔ دو متر در شصت سانتى‌متر است. سر در ورودى اين مسجد فوق‌العاده تزئين يافته؛ اين مسجد، در ايران به فيروزهٔ اسلام شهرت دارد که به دليل فراوانى و تزئين کاشى معرق در آن بوده است.

مسجد جامع کاشان از قديمى‌ترين بناهاى دورهٔ اسلامى است. بناى اوليهٔ آن متعلق به دورهٔ خوارزمشاهى است. اين بنا در سال ۸۶۸ بازسازى شد. تنها اثر باقيماندهٔ از مسجد دورهٔ خوارزمشاهي، محراب طلايى ساخته شده در سال ۶۲۳ هجرى است. اين محراب در سال ۱۳۰۷ هجرى از ايران خارج شد و در حال حاضر در موزهٔ برلين نگهدارى مى‌شود. اين مسجد چهار ايوانى تزئيناتى شامل مقرنس‌کاري، گچبرى و نقاشى دارد. کتيبهٔ گچبرى آن، با خط و رقاع برجسته بر زمينهٔ لاجوردى از شاهکارهاى کتيبه‌نگارى محسوب مى‌شود. منبر اين مسجد که با کاشى معرق تزئين شده، از زيبايى‌هاى مسجد است. از ديگر ويژگى‌هاى آن، سنگ‌نبشته‌هاى متعددى است که روى ديوارهاى ميانسرا و جلوخان بيادگار مانده است. الواح يا کتيبه‌هاى سنگى شامل فرامين، احکام، دستورهاى ديوانى و مسائل اجتماعى است که يازده لوح مى‌باشد و متعلق به قرن هشتم تا سيزدهم هجرى است. مهم‌ترين فرامينى که در مسجد جامع ميدان سنگ برجاى مانده، اغلب بخط نستعليق است. از کتيبه‌نگاران اين مسجد استاد خواجه حيدر کاشى‌تراش است.

تیموریان

با حملهٔ تيمور بار ديگر قتل و غارت شهرهاى آباد ايران را فرا گرفت. با به حکومت رسيدن شاهرخ، آرامش به ايران بازگشت و ابداع آثار هنرى از جمله معمارى بار ديگر شکوفا شد.

تيمور پس از فتوات خود و قرار دادن سمرقند بعنوان پايتخت خود، معماران و هنرمندان را براى آبدانى پايتختش به سمرقند دعوت کرد. اين هنرمندان بناهاى متعددى ايجاد کردند؛ و سرانجام در قرن نهم، سمرقند مرکز ابداعات هنرهاى اسلامى شد. هنرمند بزرگ 'قوام‌الدين شيرازى' معمار معروف قرن نهم هجرى در ايجاد بناهاى عام‌المنفعه سهم خاصى داشت.

تيموريان نيز مانند ايلخانيان به ايجاد بناهاى مذهبى و غيرمذهبى علاقه داشتند. از نظر تزئينات بنا، اين دوره از ادوار مهم اسلامى است. شيوهٔ تزئين با کاشى معرق در عهد تيمورى نشانگر مهارت هنرمندان اين دوره در شيوهٔ تزئين است. مساجدى مانند گوهرشاد مشهد، مسجد کبود تبريز، مدرسهٔ خرگرد خراسان، مسجد جامع تيمور در سمرقند و نيز بناهايى در هرات و بخارا نشانگر برجستگى‌ هنر کاشى‌کارى و کاربرد آن در بناهاى مذهبى است.

بسيارى از محققان سه بناى عهد تيمورى يعنى مسجد کبود، مسجد گوهرشاد و مدرسهٔ غياثيه خرگرد را از نظر آرايش کاشى‌کارى معرق در زمرهٔ شاهکارهاى قرن نهم هجرى مى‌دانند.

از بناهاى ديگر دورهٔ تيمورى امامز‌‌‌اده صالح بين جادهٔ سارى و خزرآباد است. اين بناى آرامگاهى متعلق به يکى از سادات مرعشى است که حدود و قرن و نيم در اين ناحيه حکومت کرده‌اند. گنبد اين بنا دو لايه است. در داخل بناى امامزاده، ضريح چوبى جالبى است که از نظر منبت‌کارى و تزئينات ديگر در شمار شاهکارهاى هنرى قرن نهم هجرى محسوب مى‌شود. علاوه بر کنده‌کارى و منبت‌کاري، نقاشى لاکى اين ضريح ارزش فوق‌العاده‌اى دارد.