تاریخچهٔ رادیو

تا پيش از اختراع راديو و بى‌سيم، سريع‌ترين وسيلهٔ ارسال و دريافت پيام، کبوتران نامه‌بر بودند که حدنصاب سرعت آنها از حدود ۶۰ ميل در ساعت و حداکثر مسافتى که بر فراز خشکى طى مى‌کردند از ۱۵۰ ميل فراتر نمى‌رفت.

اختراع راديو، فاصلهٔ زمانى بين ارسال (پخش) و دريافت (ضبط) پيام را - حتى در فواصل چندهزار کيلومترى- به لحظه يا لحظاتى چند کاهش داد.

تاريخچهٔ پيدايش راديو (در تهيه و تدوين اين تاريخچه از مآخذ زير استفاده شده است:

۱. آسيموف، ايزاک، دايرةالمعارف دانشمندان علم و صنعت، ترجمهٔ محمود مصاحب، جلد سوم، چاپ تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۶، ص ۱۴۱۸ ذيل کلمهٔ مارکنى

۲. مصاحب، غلام‌حسين، دايرةالمعارف فارسي، جلد اول، چاپ اول، تهران: انتشارات فرانکلين، ۱۳۴۵، ص ۱۰۵۰ ذيل کلمهٔ راديو.

۳. دايرةالمعارف بريتانيکا، ذيل کلمهٔ راديو.)

در واقع به اختراع برق و تلفن در اواخر قرن نوزدهم باز مى‌گردد: در سال ۱۸۶۷، جيمز کلارک ماکسول - که در دانشگاه کمبريج به تدريس اشتغال داشت - امواج الکترومغناطيسى را کشف کرد. حدود ۲۰ سال بعد هنريش هرتز، فيزيک‌دان مشهور آلماني، دنبالهٔ بررسى‌ها و تحقيقات ماکسول را گرفت و دريافت که امواج الکترومغناطيسى با سرعت نور در فضا پخش مى‌شوند. وى در لابراتوار خود، براى نخستين‌بار، آنچه را که امواج هرتز ناميده مى‌شود - و بعدها به امواج راديوئى نيز شهرت يافت - پديد آورد. هرتز بر اين اعتقاد بود که با ساخت يک دستگاه حساس مى‌توان امواج مزبور را ضبط کرد. وى مدعى آن بود که هوا نيز چون آب از مولکول‌هائى به‌‌هم فشرده تشکيل شده است و بنابراين، همان‌طور که با پرتاب کردن سنگى بر سطح آرام آب، امواج متحدالمرکز قابل رؤيتى به‌وجود مى‌آيد، در فضا هم در اثر توليد صدا، امواج الکترومغناطيسى ايجاد و منتشر مى‌شود. هر صدائى که در اطراف ما توليد مى‌شود، امواجى را در فضا پديد مى‌آورد و اگر دستگاه دقيقى موجود باشد مى‌تواند اين امواج را بگيرد.

گام بعدى توسط دانشمند ايتاليايى کالزچى اونستى برداشته شد وى در سال ۱۸۸۵ با کشف خاصيت هدايت و انتقال ذرات فلز، راه را هموارتر کرد و متعاقب آن، ادوارد برنلى فيزيک‌دان فرانسوى و مخترع کوهرر، با بهره‌گيرى از قابليت هدايت و اشاعهٔ ذرات، دستگاه اوليه پخش امواج الکتريکى و مغناطيسى را ساخت. وى در سال ۱۸۹۴، به کمک فرستنده‌اى آنتن‌دار و يک گيرنده، موفق به پخش و ضبط اصوات شد.

چندى بعد اوليور لاج و راتر فورد - که هر دو انگليسى و فيزيک‌دان بودند - موفق شدند به‌وسيلهٔ امواج، از راه‌دور با هم ارتباط برقرار کنند.

سرانجام، نوبت به مارکنى رسيد تا گام اصلى و نهائى را بردارد: در سال ۱۸۹۴، وى به‌‌دنبال مطالعهٔ رساله‌‌اى دربارهٔ امواج الکترومغناطيسى- که هشت سال پيش از اين تاريخ به وسيلهٔ هرتز کشف شده بود - به اين انديشه افتاد تا از امواج مذکور براى انتقال پيام استفاده کند. يک سال بعد، او يک دستگاه تلگراف بى‌سيم تعبيه کرد که نوسان‌گر هرتز، فرستنده و کوهرر برانلي، گيرندهٔ آن بود. مارکني، سپس درصدد برآمد تا دستگاه خود را اصلاح کند و فرستنده‌ها و گيرنده‌هائى مستقل‌تر و کارآمدتر تهيه کند تا کار ارسال و دريافت پيام با سهولت بيشترى صورت پذيرد. الکساندر پوپوف - فيزيک‌دان روسى - قبلاً استفاده از آنتن را معمول داشته بود (ناگفته نماند که روس‌ها، بر اثر عرق مليت، با اصرار مدعى آن هستند که پوپوف راديو را اختراع کرده است). مارکنى به‌تدريج کوشيد تا ارسال پيام به مسافت‌هاى دورترى را امکان‌پذير سازد در سال ۱۸۹۵ پيامى از اطاق به باغ خود فرستاد؛ بعداً پيامى به مسافت ۵/۱ کيلومتر مخابره کرد. چون در ايتاليا، اختراع وى مورد استقبال قرار نگرفت، به انگلستان رفت و در آنجا پيامى را تا فاصلهٔ ۵/۱۴ کيلومتر ارسال داشت. در سال ۱۸۹۷ بار ديگر به ايتاليا مراجعت کرد و از ساحل، به يک کشتى جنگى در ۱۹ کيلومترى پيامى مخابره کرد. يک سال بعد، از انگلستان پيامى را به مسافت ۲۹ کيلومترى ارسال داشت. با وجود اين در انگلستان هم اختراع وى با سردى مواجه شد تا آنکه هنگام بيمارى ملکه ويکتوريا در جزيرهٔ وايت، مارکنى چگونگى حال او را به انگلستان مخابره کرد. اين واقعه، موجب شهرت و رواج کار مارکنى شد و با عوايدى که از اين طريق حاصل کرد توانست دستگاه‌هاى قوى‌ترى بسازد.

سرانجام، در ۱۲ دسامبر ۱۹۰۱ مارکنى موفق شد نخستين پيام را بر فراز اقيانوس اطلس از پالديو (واقع در جنوب‌غربى انگلستان) به نيوفاندلند (در کانادا) ارسال دارد. اين روز را مى‌توان تاريخ واقعى اختراع راديو به‌شمار آورد.

تا اين زمان پيام‌هاى راديويى به‌وسيلهٔ الفباى مورس مخابره مى‌شد. فسندن فيزيک‌دان کانادائى- آمريکائى قدم ديگرى در اين راه برداشت و توانست امواج صوتى را بر روى امواج راديوئى بفرستد. در ۱۹۰۴، در بازار مکارهٔ سنت لوئيز، راديو و نحوهٔ کار آن در معرض تماشاى عموم قرار گرفت و بالاخره در سال ۱۹۰۹ مارکنى مشترکاً با براون به اخذ جايزهٔ نوبل نايل شد.

جنگ جهانى اول، اين اختراع را به‌همراه ديگر اختراعات وارد عرصهٔ کاربرد نظامى کرد و از راديو به عنوان جنگ‌افزارى کمکى استفاده شد. پس از خاتمهٔ جنگ، بهره‌گيرى از راديو و برنامه‌هاى آن، محبوبيت بيشترى يافت و در سال ۱۹۲۰ ايستگاه راديويى مارکنى به پخش برنامه‌هائى سرگرم‌کننده و تفريحى پرداخت.

در جنگ دوم جهاني، آخرين نقايص راديو برطرف شد. در جريان اين جنگ غير از راديوهائى که در گوشه‌وکنار جهان مشغول پخش برنامه بودند، راديو برلن، مربوط به نازى‌ها و راديوى بي.بي.سي، سخنگوى متفقين توانستند به عنوان ابزارهاى مهم خبرى و تبليغاتى تأثير عمده‌اى بر روند جنگ بگذارند.

با پايان يافتن جنگ دوم جهاني، راديو رفته‌رفته ، به‌صورت وسيله‌اى همگانى در آمد. اختراع ترانزيستور و کاربرد آن در راديو در دههٔ ۱۹۵۰، اين وسيلهٔ ارتباطى را با سرعت و وسعت بيشترى جهانگير کرد؛ تا جائى که امروز هيچ نقطه‌اى از عالم را نمى‌توان يافت که از قلمرو امواج راديوئى خارج باشد.

هم‌اکنون، هزاران ايستگاه فرستندهٔ راديوئى دولتى و خصوصى در سراسر جهان به زبان‌هاى گوناگون برنامه پخش مى‌کنند و على‌رغم توسعهٔ حيرت‌انگيز تلويزيون و گسترش و رواج ساير رسانه‌هاى گروهي، هنوز هم براى استفادهٔ عامه، هيچ وسيلهٔ ارتباط جمعى که از راديو سريع‌تر و سهل‌الوصول‌تر باشد وجود ندارد.

ارزاني، سهولت حمل و سرعت خبرگيرى از راديو اين امکان را براى دولت‌هائى که از توان مالى و فنى برترى برخوردارند پديد آورده است تا در دوردست‌ترين سرزمين‌ها، به زبان خود اهالي، به نفع دولت‌هاى سلطه‌گير تبليغ کنند. به‌عنوان مثال، راديو لندن حداقل به ۴۰ زبان مورد استفاده در دنيا برنامه پخش مى‌کند.

در کشور ما، راديو به عنوان جزئى از خواست‌هاى قدرت‌هاى زمان گشايش يافت. امروزه، سيستم راديوئى کشور در داخل و خارج، دستگاهى با اهميت به‌حساب مى‌آيد. پخش برنامه‌هاى محلى با گويش‌هاى گوناگون در کشور، پخش برنامه به زبان‌هاى مختلف براى علاقه‌مندان در خارج از مرزها، فعاليت راديو قرآن، فعاليت راديو جبهه در طول جنگ تحميلى و راديوى ايرانيان خارج از کشور از جمله نوآورى‌هاى اين دستگاه ارتباط‌جمعى است.