مفاهیم کلی (۲)

ساخت نظام

اصطلاح ' شاخص اجتماعي' مفاهيم چندگانه، متضاد و مبهم دارد*. هر مکتب جامعه‌شناختى يا هر نويسنده‌اى براى مشارکت خود در اين مورد کوشش کرده است. هدف مهم از تدوين يک شاخص اجتماعي، چاره‌جوئى براى رفع حالت و وضعيت نامطمئن در مورد تحول جوامع و اثر تغييرات، يافتن ابزارى که سنجش اين تحول و اين تغيير را ممکن سازد و اندازه‌گيرى با حداقلى از دقت علمي، به‌ويژه با مشخص کردن ترتيب اهميت اين تغييرات است.

* به نظر ريمون باوئر (Raymond Bauer)، واضع اين اصطلاح، يک شاخص اجتماعى 'يک آمار توصيفى قابل بهره‌بردارى از نظر هنجارى است و داورى در مورد وضعيت يک جامعه را آسان مى‌کند.'

در هر حال، يک شاخص تغيير اجتماعى، که از طريق جهانگردى ايجاد مى‌شود، بايد واقعيت اجتماعى اين تغيير را توصيف کند و امکان مقايسه و توضيح چرائى و غايت و هدف اين تغيير، و در نهايت، آسان کردن پيش بينى وضع اجتماعى را فراهم آورد. تاکنون، در مورد شاخص‌هاى تغيير اجتماعى کار اندکى صورت گرفته است.^۱ در قلمرو جهانگردى، اين کارها به‌ندرت انجام مى‌شود: مانند پژوهش‌هائى که دوکسى در کانادا و در کارائيب انجام داد و شاخصى در مورد عوامل انگيزش خشم مردم محلى در برابر گسترش جهانگردى تهيه کرده است.^۲ و پژوهش‌هائى که باتلر، بيورکلند و فيلبريک در مورد شاخص‌هاى تغييرات روى داده بر اثر تماس دو يا چند گروه با فرهنگ‌هاى گوناگون، انجام داده‌اند.^۳

(۱). Voir José Antonio carmona Guillén, Los indicadores sociales hoy, Madrid, Centro de Investigaciones sociologicas, 1977. Voir aussi Philippe d'Iribane, Indicateurs sociaux, in Analyse et Prévision, XVI-6, 1973.

(۲). G. V. Doxey, "A causation theory of visitor-resident irritants: methodology and research inferences,"in Proceedings of the Travel Research Association, 6th annual conference, san Diego (California ), 1975.

(۳). R. W. Butler, "Tourism as an agent of social change," in Tourism as a factor in national and regional development. Occasional Paper, n°4, Dpt. of Geography, Ontario,Canada, Trent University, 1975.

شيوه‌هاى پيشنهاد شده براى درک تغييرات اجتماعى برخاسته از جهانگردى

وان‌دورن و تراويس در سال ۱۹۸۳، چارچوبى کلى براى پژوهش در مورد جهانگردي، به‌مثابه عامل تغييرات اجتماعى - فرهنگى ارائه دادند، آنان در اين چارچوب، به‌منظور آزمون يک رشته نظريه‌ها، روش‌هائى را براى پژوهش‌هاى مشخص شده از طريق يک رهيافت ميان‌رشته‌اي، پويا، اما مهارپذير، ارائه دادند که سه نمونه از آن را مى‌توان مورد استفاده قرار داد:

- تحليل پايه که مى‌توان آن را به مثابه روشى نيمه‌آمارى تلقى کرد که مفهوم‌سازى و اجراء شاخص‌هاى مشاهده‌شده را در اندک زمانى ميسر مى‌سازد.

در اينجا مى‌توان هم تحليلى مفهومى را براى قانونمند کردن مفاهيم، شاخص‌ها، متغيرها و آمارهٔ جامعه (پارامترها) و هم تحليلى کمّى (هنگامى که مسئله، به تعيين شاخص‌ها براى افراد و اشخاص، سازمان‌ها يا گروه‌هاى صاحب منفعت جامعهٔ مورد بحث مربوط مى‌شود) مورد استفاده قرار داد. در اين مرحله، فنون تحليل عبارت است از مصاحبه، پرسشگرى و تحليل محتوا آنها.

- تحليل کنش متقابل که رهيافتى پويا در چارچوب فرآيندى پايدار، براى شناخت بهتر ساز و کارهاى ديدار ميان جهانگردان و ساکنان است. در اين زمينه، همان فنون تحليل پايه مورد استفاده قرار مى‌گيرد.

- تحليل تغييرات که نيمه‌پويا و بدان معنى است که تغييرات از طريق مقايسه ميان دو (يا بيشتر) موقعيت‌هاى زمانى ويژه قابل اندازه‌گيرى است. از تحليل پايه مى‌توان به مثابه مرجعى براى تحليل تغييرات استفاده کرد. براى بهره‌گيرى از اين روش، تدوين يک طرح پژوهشى کاملاً کنترل شده و به‌منظور جداسازى جهانگردى در حکم عامل تغيير از ساير عوامل تغيير و به‌سبب اجتناب از سوگيرى و خطر ناتوانى در زمينهٔ درک همبستگى ميان تغييرات اجتماعى و تغييرات روان شناختي، ضرورى است. به همين سبب، نويسندگان ادغام گروه‌هاى کنترل تجربى و تحليل آمارى شاخص‌ها را پيشنهاد مى‌کنند.

سرانجام، اگر کسى بخواهد واژگان فنى کلى پژوهش تجربى را پيگيرى کند، تحليل پايهٔ يک پيش آزمون، تحليل تغييرات يک آزمون بعدى و تحليل کنش‌هاى متقابل خودِ برنامه خواهد بود.^۱

(۱). J. W. M. Van Doorn et A. S. Travis, "Tourism, in its sociocultural context, as a factor of change: general framework of the research design." document non publi é, Birmingham,juillet 1983.