جغرافیای کاربردی توریستی

جغرافياى توريستى شاخه‌اى از جغرافياى انسانى است. براى دستيابى به تعريفى جامع از جغرافياى توريستى ابتدا لازم است از جغرافياى انسانى تعريف نمود تا به مفاهيم و اصول آن پى برد. با درک و فهم آنچه که در تعريف جغرافياى انسانى مطرح مى‌گردد، به‌راحتى مى‌توان تعريف جغرافياى توريستى يا جهانگردى را استنباط و توجيه نمود. و به جنبهٔ کاربردى آن پى برد.

پل ويدال دولابلاش (Paul vidal de la Blache) بانى جغرافياى انسانى مى‌گويد جغرافيا علم مشاهده است، چرا که خواندن کتاب جغرافيا شناخت لازم را در جهت تعيين رابطهٔ انسان با محيط به‌دست نمى‌دهد، بلکه جغرافيدان بايد پياده راه بپيمايد و جاذبه‌هاى طبيعى و مناظر جغرافيائى را به چشم خود ببيند و روابط پديده‌ها را در قلمرو کار خويش دريابد. چه مطالعهٔ جدا از هم پديده‌ها بى‌آنکه ارتباط و بالاخره اثر متقابل آنها نسبت به هم سنجيده شود، کار علمى نخواهد بود و بى‌گمان علميّت موضوع در تبيين و تشريح اين رابطه است نه رؤيت و جمع‌آورى داده‌ها، و از مطالعهٔ همين روابط مى‌توان به قانون عمومى رسيد، بنابراين به نظر ويدال 'علمى نيست مگر آنکه تعميم و کليّت داشته باشد' و جغرافيدان وظيفه دارد در مقياس سياره‌اى در جهت کشف اينکه چگونه قوانين فيزيکى حاکم بر قسمت‌هاى مختلف کرهٔ زمين باهم ترکيب و تغيير مى‌يابند، گام بردارد.

ژاکلين بوژوگارنيه (J.Beaujeu - Garnier - Lageographie: methodes et Perspectives, Paris 1971.P23) در کتاب 'جغرافيا، روش‌ها و چشم‌اندازها' مى‌گويد، سرآغاز کار جغرافيائى 'مشاهدهٔ اعمال عينى ثبت شده در روى کرهٔ زمين است' شکل ناهموارى‌ها‌ى طبيعي، رويش گياهي، مناظر زيباى روستائى همراه با شکل مزارع و دهکده‌هاى توريستي، چشمه‌هاى آب معدني، سيماى شهرى با شبکه توزيع بازرگاني، مالي، بانکي، يادمان‌هاى تاريخي، کليساها، مساجد، تئاترها، کاخ‌هاى سلطنتى و موزه‌ها و بالاخره پارک‌هاى حفاظت‌شده و مناطق پيرامونى شهرها که بر اثر موج رفت‌ و آمدهاى روزانه مردم قابل رؤيت است، جزء اعمال انعکاس يافته بر روى زمين است که جغرافيدان آن را زير نظر دارد. (فريد، يداله، سير انديشه در قلمرو جغرافياى انساني، دانشگاه تبريز، ۱۳۶۶، ص ۴۴)

امانوئل دمارتن (E.de Martonne) از شاگردان ويدال است، به‌نظر وى جغرافيا علم شکل‌يافته‌اى است که تعريف آن چندان ساده نيست، همين‌قدر بايد دانست که حضور و اجتماع پنج اصل زير در قلمرو جغرافيا بيان‌کنندهٔ ويژگى‌هاى اين دانش است.

- گسترش و همه‌جاگيرى پديده‌هاى جغرافيائى

- تکامل پديده‌ها

- نظم پديده‌ها در مجموعه‌ٔ سيارهٔ زمين

- روابط پديده‌ها

- علت توسعهٔ پديده‌ها

ژان برون (Jean Brunhes) نگاه او در جغرافيا به آثار و نشانه‌هائى است که از انسان بر روى زمين مانده و نقش بسته است، ژان برون عقيده داشت، قبل از مطالعهٔ جوامع انساني، توجه به آثار ساخته شده توسط انسان در روى زمين ضرورى است. به‌عبارت ديگر ژان برون به تبيين مورفولوژى انسانى آن قسمت از سيارهٔ زمين مى‌پرداخت که در اشتغال مداوم انسان بود و عمل او به ساخت مناظر گوناگون جغرافيائى منتهى مى‌شد.

آلبرت دمانژن^(۱) در تعريف جغرافيائى انسانى مى‌گويد:

جغرافياى انسانى مطالعه روابط گروه انسان‌ها با محيط جغرافيائى آنها است. دِمانژن براى اينکه جهت مطالعات خود در جغرافياى انسانى مرز و قلمرو معينى بيابد بررسى مسائل چهارگانه‌اى را که به‌طور وضوح از روابط جوامع انسانى با محيط‌هاى طبيعى و جغرافيائى نتيجه مى‌شود لازم مى‌شمارد.

(۱) Albert Demangeon : Problemes de la geographie humanie 2em Edition. Paris  1943. PP 25 - 34

- مطالعه روابط بين گروه انسان‌ها و مناطق بزرگ طبيعى در جهت بهره‌گيرى انسان‌ها از منابعى که طبيعت در اختيار آنها گذاشته است. با ايجاد چنين رابطه‌اى است که نوع معيشت آنان تعيين مى‌شود. بديهى است که در مناطق وسيع طبيعى مانند مناطق سرد، معتدل، خشک و کوهستانى با گياهان و حيوانات اهل خاص اين مناطق از نوع معيشت‌هاى گوناگون به‌‌نام نوع معيشت مبتنى بر شکار و صيدماهي، ميوه چيني، رمه‌گردانى و چادرنشينى مى‌توان سخن گفت.

- انتفاع منظمى که جوامع انسانى در جريان زمان و به مقتضاء مکان از منابع طبيعى کرده و مصرف آن را از مراحل کاملاً ابتدائى يعنى از شکل ميوه‌چيني، شکار، صيدماهي، کشاورزى و دامپروى به شکل بسيار پيچيدهٔ آن يعنى صنعت، بازرگاني، مبادلات، حمل و نقل و توريسم رسانده در حقيقت تکامل است که در صحنهٔ تمدن‌هاى مختلف کُرهٔ زمين از تمدن‌هاى سفيد گرفته (اروپاى غربي) تا تمدن زرد (چين) به‌وقوع پيوسته است، بنابراين به‌نظر دمانژن در تکامل اشکال تمدن‌ها تأثيرات محيط به‌مراتب کمتر از خلاقيت قطعى و اساسى انسان‌ها اثر گذاشته است.

- توزيع و پراکندگى انسان‌ها بر روى زمين به مقتضاء شرايط طبيعى و وجود منابعى است که در اختيار انسان‌ها قرار مى‌گيرد و از آنها بهره‌بردارى مى‌شود. در اين بحث از علل گسترش، شماره، تراکم حرکات و مهاجرت انسان‌ها گفتگو مى‌شود.

- آخرين مسأله در جغرافياى انسانى دمانژن مطالعه در تأسيسات ايجاد شده بر روى زمين است که بحث در شکل اشغال زمين از فرم بسيار ساده آن گرفته تا وضع کاملاً پيچيده کنونى را دربر مى‌گيرد و به ديگر سخن از ساخت خانه و روش شروع و به ايجاد شهر‌ها و دولت‌ها منتهى مى‌شود.^(۲)

(۲).فريد، يداله، سير انديشه در قلمرو جغرافياى انساني، پيشين، ص ۶۷

ماهيت جغرافيا را دو قطب انسان و طبيعت و روابط متقابل دو تشکيل مى‌دهد اين دو قطب عبارتند از: انسان و محيط. در جغرافيا به قطب انسان به‌صورت مشخصه کلى و فعاليت‌هاى گروه‌هاى انسانى نگريسته مى‌شود و هر محور فعاليت گروه‌هاى انساني، يک عنصر انسانى به‌حساب مى‌آيد (فعاليت‌هاى اقتصادي، تعليم و تربيت خدمات،سياست، دفاع و ...). اين عناصر هر کدام موضوع يک شاخه علمى محض در علوم انسانى هستند ولى با يکديگر داراى ارتباط متقابل بوده و کلاً يک سيستم را مى‌سازند و از ترکيب آنها پديده‌هاى انسانى بروز مى‌کند.

قطب محيط نيز داراى عناصر مختلفى شامل اقليم، خاک، حيات، آب، توپوگرافي، فضاى اجتماعى و زيستى است که هر کدام موضوع يک شاخه علمى محض در علوم طبيعى مى‌باشد ولى کشف قوانين و ارتباط متقابل و تحليل سيستمى پديده‌هاى ترکيبى برعهده جغرافيا مى‌باشد و جغرافيا است که قوانين کلى حاکم بر ساخت سيستمى سياره زمين را هم در کليت و هم در بخش‌هائى از آن کشف مى‌نمايد.^(۳)

(۳).حافظ‌نيا، محمدرضا، طرح ايجاد مؤسسه جغرافيائى جمهورى اسلامى ايران، رشد آموزش جغرافيا، شماره ۲۲، سازمان پژوهش و برنامه‌ريزى آموزشي، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۶۹، ص ۶۰.

هر ناحيه يا محيط جغرافيائى همان‌طور که از آثار انسانى برخوردار است از اثرات محيط طبيعى نيز بهره‌مند مى‌گردد. در مطالعات جغرافيائي، نقش اصلى و وظيفه مهم کشف رابطه علت و معلول بين جوامع انسانى و اوضاع طبيعى است، بنابراين در سيماى هر منطقه عوامل مختلف در تنوع حيات و پيدايش اشکال گوناگون آن دخالت دارند. پيدايش و تنوع در حيات انساني، گياهي، جانورى نتيجه مستقيم عوامل طبيعى مانند آب و هوا، پستى و بلندي، نوع خاک، آب‌هاى روان، سواحل و نظاير آن مى‌باشد که در تحقيق و بررسى‌هاى جغرافيائى همه اين عوامل يک‌جا و توأم در ايجاد و توسعه پديده‌هاى حيات در روى زمين اثر مى‌گذارند و يک نظم مشخصى را از جهت انسانى و اقتصادى منطبق با عوامل طبيعى به‌وجود مى‌آورند.