|
| مجموعهٔ آرامگاهى تربت شيخ جام، تربت‌جام
|
|
| زيارتگاه احمد بن ابوالحسن شيخ احمد جام (۵۳۶-۴۴۱ هـ.ق) در شهرستان تربت‌جام، در ميان جادهٔ مشهد به هرات قرار دارد و مشتمل بر ده بناى تاريخى است که در اطراف يک حياط وسيع مجتمع شده است. قبر خود شيخ، بدون هيچ‌گونه بنايى، به صورت روباز در مقابل ايوان عظيمى قرار دارد.
|
|
| زيارتگاه شيخ‌احمد، يکى از بزرگ‌ترين مراکز زيارتى شرق ايران و مشتمل بر بناهاى زير است که در قرن نهم هجرى به اوج شکوفايى خود رسيد. مجموعه، مشتمل بر ساختمان‌هايى است که در اضلاع غربى و شمالى حياطى مستطيل شکل و بزرگ گرد آمده است و در قلب مجموعه، گنبدخانه با ايوانى در جلوى آن قرار دارد. در طرفين ايوان، دو بنا به نام‌هاى مسجد کرمانى و گنبد سفيد يا مسجد رواق، قرار دارند.
|
|
| در جبههٔ غربى گنبدخانه، سراچه؛ در سمت مشرق آن مسجد عتيق، و در جبههٔ جنوبى، مسجد جامع جديد واقع شده است که شبستان گنبددار آن با گنبدخانهٔ مزار، بر روى يک محور که از درِ ورودى مجموعه شروع مى‌شود، قرار دارند. در جبههٔ غربى صحن بزرگ مقابل ايوان مزار، بنايى موسوم به گنبد سبز که قسمتى از مدرسهٔ جلال‌‌الدين فيروزشاه است، قرار دارد. در جلوى مجموعه نيز سردرِ ورودى و در مقابل آن، آب‌انبارى واقع شده است. علاوه بر اين‌ها، بناهايى شامل دو خانقاه از اميرتيمور در جبههٔ شرقى مزار، و مدرسه‌اى از علاءالدين محمد فريوندى - وزير خراسان در زمان ابوسعيد و طغاتيمورخان - و نيز مدرسهٔ ديگرى در جبههٔ مقابل مدرسهٔ فيروزشاه و متصل به مسجد جامع عتيق که توسط شخصى به نام «اميرشاه ملک» ساخته شده است، وجود دارد که به معرفى هر يک مى‌پردازيم:
|
|
| مجموعهٔ مسجد جمعهٔ سلجوقى، دماوند
|
|
| اين مسجد در شهرستان دماوند قرار گرفته است. مسجد در پى خسارت‌ها و آسيب‌هايى که در طول تاريخ ديده، بارها تعمير و مرمت شده است. منارهٔ مدور ساده‌اى که روى پايه‌اى چهارگوش آجرى قرار گرفته، تنها يادگار بناى مسجد است که روى آن بقاياى کتيبه‌اى به خط کوفى و تزئينات ديگرى به سبک قرن پنجم باقى مانده است.
|
|
| محراب مسجد روستاى جوين، سمنان (سلجوقيان، قاجاريان)
|
|
| در روستاى جوين (۵۲ کيلومترى شمال غربى سمنان) در ضلع غربى داخل مسجد، محرابى کوچک وجود دارد که داراى قدمت بسيار است. البته سابقهٔ اين محراب از خود مسجد فعلى بيشتر است، زيرا ساختمان قديم مسجد را خراب کردند و مسجدى جديد به جاى آن ساختند اما محراب مذکور دست نخورده و تقريباً سالم باقى ماند. اخيراً پايين ديوارهاى طرفين محراب را تعمير کرده‌اند و در نتيجه، بخشى از پوشش معمارى محراب خراب شده است.
|
|
| مدرسه و مسجد شهيد مطهرى (سپه‌سالار)، تهران
|
|
| اين بنا در خيابان شهيد مصطفى خمينى فعلى واقع شده و از مدرسه‌هاى بزرگ و زيباى قرن سيزدهم هجرى قمرى ايران است. بانيان اين بناى بزرگ و نيز سازندگان ساختمان مجلس شوراى ملّى، شادروان حاج ميرزا حسن‌خان سپه‌سالار قزوينى، صدراعظم دورهٔ ناصرالدين شاه قاجار و برادرش مشيرالدوله بودند.
|
|
| کار پى‌ريزى اين ساختمان معتبر در سال ۱۲۹۶ هجرى قمرى آغاز شد. مجموعهٔ اين بناى شکوهمند، شامل جلوخان و سردر و دهليز و ساختمان دو طبقهٔ حجره‌هاست. اين ساختمان داراى چهار ايوان، گنبدى بزرگ، شبستان (چهل ستون)، هشت گلدسته، منارهٔ کاشى‌کارى و مخزن يک کتابخانهٔ معتبر است.
|
|
| در ورودى اصلى مدرسه در حاشيهٔ خيابان بهارستان قرار دارد. از ضلع شرقى نيز درى به مسجد و مدرسه باز مى‌شود. در اين دهليز، شاه‌کارى از معمارى و کاشى‌کارى معروف به هفت کاسه «تاق معلق» به يادگار مانده است.
|
|
| بالاى ايوان شمالى، يک ساعت بزرگ نصب شده است. در اين مدرسه و مسجد، کتيبه‌هاى پرشمارى روى کاشى نقش شده است. از مشخصات ممتاز تزئينات اين بنا، گذشته از تاق معلق، کاشى‌هاى محصور و خشتى رنگارنگ بناست که داراى مناظرى بسيار زيباست. از لحاظ هنر حجارى و سنگ‌تراشى نيز ستون‌هاى يکپارچهٔ آن قابل توجه است. اين مدرسه که از بزرگ‌ترين مدرسه‌هاى تهران است، ۶۲ متر طول و ۶۱ متر عرض دارد. در صحن مدرسه، باغچه‌اى پر درخت و زيبا با آب‌نما ساخته شده است. اين مدرسه داراى ۶۰ حجره است و ارتفاع گنبدش به ۳۷ متر مى‌رسد.
|
|
| مرقد شيخ احمد جام نامقى، تربت‌جام
|
|
| پس از آن‌که شيخ احمد جام نامقى - عارف مشهور - در سال ۵۳۶ هـ.ق درگذشت، او را در جلوى دروازهٔ معدآباد به خاک سپردند. قبر شيخ که امروزه در جلوى ايوان قرار گرفته، با آجر و گچ به طول ۵/۲۰ و عرض حدود ۲ و ارتفاع حدود ۱ متر ساخته شده است و در کنار آن، درخت پستهٔ کوهى کهنسالى قرار دارد که زائران تربت شيخ، اعتقاد خاصى بدان دارند. دو سنگ‌قبر افراشتهٔ سفيدرنگ بر بالاى سر و پايين پاى مرقد وى نشانده‌اند که بر روى آن‌ها کتيبه‌هايى به خط کوفى و نستعليق نوشته شده است و حواشى و قسمت‌هاى مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپيچى و مقرنس زينت يافته است. بر گرداگرد مزار شيخ، معجرى سفيد رنگ به طول ۸ متر و ارتفاع ۵۰ سانتىمتر کشيده‌اند و به فاصلهٔ هر يک متر آن، ستون سنگى سياه‌رنگى قرار داده‌اند که تعداد آن‌ها ۱۸ عدد است و بر روى برخى از آن‌ها که در جبههٔ روبه‌روى صحن قرار دارند، کتيبه‌هايى به خط ثلث و نستعليق ديده مى‌شود.
|
|
| مساجد قديمى، استان آذربايجان غربى
|
|
| در تاريخ کشور ما احداث نيايشگاه‌ها به ويژه در دورهٔ اسلامى بيش از هر بناى ديگرى موردنظر بوده است. چنانکه اگر شهرى فاقد مسجد جامع يا آدينه بود به عنوان يک شهر معرفى نمى‌شد.
|
|
| استان آذربايجان غربى به رغم ترکيب جمعيتى مختلطى که دارد و پيروان اديان مختلف را در خود جاى داده است، داراى نيايشگاه‌هاى تاريخى ويژهٔ مسلمانان است که از لحاظ قدمت تاريخى و خصوصيات معمارى در رديف مساجد با ارزش تاريخى ايران قرار دارند.
|
|
| مسجد جامع اروميه، مسجد مهاباد و مياندوآب در زمرهٔ اين ابنيهٔ تاريخى - مذهبى ارزشمند به شمار مى‌روند.
|
|
|
|
| در تاريخ کشور ما احداث نيايشگاه‌ها به ويژه در دورهٔ اسلامى بيش از هر بناى ديگرى موردنظر بوده است. چنانچه اگر شهرى فاقد مسجد جامع يا آدينه بود، به عنوان يک شهر معرفى نمى‌شد. احداث مسجد در کانون‌هاى زيستى ارتباط مستقيم با احداث بازار داشته است و به نوعى به نياز دينى اين قشر از مردم پاسخ مى‌داده است. به همين دليل نيز در کانون‌هاى زيست انسانى که بازار به مفهوم سنتى آن احداث نشده است، نشانى هم از مساجد قديمى و تاريخى نيست.
|
|
| مردم استان ايلام فعلى در سده‌هاى اخير داراى مناسبات اجتماعى مبتنى بر کوچ بوده‌اند و به همين دليل نيز به ندرت شهرى به مفهوم واقعى قديمى و تاريخى به وجود آمده است. همين زمينهٔ اجتماعى باعث شده است که اکثر مساجد جامع استان در قرن اخير احداث شده‌اند شايد بتوان مسجد والى ايلام را قديمى‌ترين مسجد استان محسوب کرد. قدمت آن به ۹۰ سال پيش مى‌رسد و به وسيلهٔ والى پشتکوه بنا شده و به همين نام نيز معروف است. از جمله مساجد مهم استان که برخى از آن‌ها در سال‌هاى اخير بازسازى شده‌اند، مىتوان به موارد زير اشاره کرد:
|
|
| ـ مسجد جامع ايلام جنب پارک کودک ايلام.
|
| ـ مسجد جامع مهران در بلوار جانبازان.
|
| ـ مسجد قمر بنى‌هاشم مهران در بلوار امام‌زاده سيد حسن.
|
| ـ مسجد صاحب‌الزمان (زيارتگاه) ايلام.
|
| ـ مسجد جامع صالح‌آباد روبروى بخشداري.
|
| ـ مسجد جامع ايوان.
|
| ـ مسجد جامع دهلران.
|
|
|
|
| اين مسجد در محلهٔ «دردشت» اصفهان واقع شده و داخل آن مقدارى کاشى‌کارى دارد. ساختمان آن از دورهٔ شاه‌عباس اول به وسيلهٔ «نورالدين محمد اصفهاني» شروع شده و در اولين سال سلطنت شاه صفى به اتمام رسيده است. کتيبهٔ سردرِ آن تاريخ سال ۱۰۳۹ هجرى قمرى را نشان مى‌دهد. شبستان زمستانى آن در رديف زيباترين شبستان‌هاى مساجد اصفهان به شمار مى‌رود.
|
|
|
|
| اين مسجد در ندوشن قرار گرفته و منحصر به يک اتاق کوچک است. از ديدنى‌هاى آن يک قطعه سنگ ظريف خاکسترى رنگ مربع به اندازهٔ ۴۰×۴۰ سانتىمتر است که در محراب آن نصب شده و در وسط آن عبارت «بسم‌اللّه الرحمن الرحيم، اقم الصلوه و محمودا» به شکل گلى به خط نسخ خوش نقر شده است.
|
|
|
|
| مسجد اتابکان يکى از بناهاى دوران اتابکان لرستان است که در سال ۶۰۵ هجرى ساخته شده است. به طورى که فرم و محدودهٔ بنا نشان مى‌دهد، وسعت مسجد بيش از اين بوده ولى در زمان‌هاى مختلف تغييراتى در آن صورت گرفته است. جنس بناى اين مسجد از خشت است و به سال ۱۳۵۱ به شمارهٔ ۹۲۹ جزو آثار ملى به ثبت رسيد و توسط سازمان ميراث فرهنگى تعمير و مرمت شد.
|
|
|
|
| اين بنا باقيماندهٔ مسجدى است که در فاصله سال‌هاى ۷۱۶ تا ۷۲۴ هجرى به وسيله تاج‌الدين عليشاه جيلانى تبريزى وزير سلطان محمد خدابنده و ابوسعيد بهادرخان ساخته شده است. قسمت جنوبى آن داراى طاقى بزرگ بود که به علت فرو نشستن پى و بنيان مسجد و عجله در اتمام ساختمان، شکسته و فرو ريخته است. قسمتى که اکنون در وسط سه ديوار بلند شرقى، غربى و جنوبى به صورت ايوان به چشم مى‌خورد، بخش مسقف مسجدى است که عرض آن ۳۰/۱۵ متر و ارتفاع ديوارهاى دور آن به طور متوسط ۲۶ متر است که مىتوان به وسيلهٔ ۶۹ پله به بالاى آن رسيد. ضخامت ديوارها ۱۰/۴۰ متر است که از دو ديوار عريض داخلى تشکيل شده‌اند.
|
|
| اين بنا در زمان عليشاه مسجد جامع شهر و مزين به کاشى و ستون‌هاى مرمرى و کتيبه و گچبرى بود، اما بعدها رو به ويرانى نهاد و متروک گرديد. در و ديوار اطراف آن در اصل همين طور دو رويه و کاشى‌برى بوده است و از باقيماندهٔ ديوار معلوم مى‌شود که صنعت و هنرى شگفت‌انگيز در کليهٔ اين ديوار و تعلّقات آن به کار برده بودند. خاک و اغلب آجرهاى اين ديوار زرد رنگ و از استحکام فوق‌العاده‌اى برخوردار است.
|
|
| در دوران قاجاريه، صحن و محل زاويه و مدرسهٔ عليشاه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون گرديد و با کشيدن حصارى به دور آن، نام ارک يافت. ارک تبريز بارها هدف توپ مهاجمان و دشمنان استقلال وطن قرار گرفت و در اثر زلزله‌هاى مکرر آسيب زيادى به ديوارهاى آن وارد آمد. در انقلاب مشروطيت تبريز بناهاى اطراف آن مخزن مهمات دولتى بود و خود آن يکى از سنگرهاى مسلط بر شهر محسوب مى‌شد.
|
|
| در سال‌هاى بعد از ۱۳۲۰ صحن آن به صورت گردشگاه عمومى درآمد و نام باغ ملى به خود گرفت و ساختمان‌هايى چند از جمله اداره و تالار شير و خورشيد سرخ در اين مکان احداث شد.
|
|
| در حال حاضر صحن اين مسجد تاريخى، مصلى و محل برگزارى نماز جمعه تبريز شده است و محدوديت‌هاى ويژه‌اى هم در بازديد از آن وجود دارد.
|
|
|
|
| مسجد اِزيران که سال‌ها به دست فراموشى سپرده شده بود. بسيار زيباتر از دو بناى مساجد کاج و دشتى است و داخل آن با تزئينات گچبرى نيز آراسته شده است. طى سال‌هاى اخير، تعميراتى در اين مسجد به عمل آمده است.
|
|
| مسجد اسنق، روستاى اسنق،سراب
|
|
| در روستاى اسنق از توابع محال آلان بر آغوش سراب مسجدى با ستون‌ها و روبناى سنگى و سنگ‌نبشته‌هاى زيبا قرار دارد. اين مسجد در وسط روستا ميان حياط وسيعى بنا شده است.
|
|
| مسجد اسنق چهار ستون سنگى استوانه‌اى يکپارچه دارد که در دو رديف قرار گرفته‌اند. اين ستون‌ها پايه‌ها و سرستون‌هاى مقرنس خوش طرحى دارند. طرح پايه‌ها يکنواخت و طرح سرستون‌ها متفاوت است.
|
|
| اين مسجد چندين کتيبه در سر در پنجره‌ها، ديوار شرقى و قسمت‌هاى ديگر دارد که حاکى از عظمت بناى اوليهٔ آن است.
|
|
| در داخل مسجد منبر چوبى منبت‌کارى شدهٔ شکسته و درهم ريخته‌اى وجود دارد که همزمان با بناى مسجد ساخته شده است. بر روى قطعه‌اى از بازوى آن نام بانى مسجد، صاحب فخرالدين محمد قيد شده است. آثار باقيمانده از اين منبر نشان مى‌دهد که چند هنرمند توانا، مدتى دراز صرف ساختن آن کرده‌اند.
|
|
| به طور کلى از مضمون خطوط برجستهٔ کنده شده در بازوهاى منبر و سنگ نبشته‌هاى بالاى در و پنجره‌هاى مسجد چنين برمى‌آيد که اتمام کار بناى مسجد و تهيهٔ اثاث آن در سال ۷۳۳ هجرى قمرى به امر فخرالدين محمد بن رستم و به دست نقاش و حکاک هنرمندى موسوم به ملک‌شاه صورت گرفته است.
|
