مساجد، تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی (۹)

مسجد جامع رجب‌على، تهران

اين مسجد که در خيابان بوذرجمهرى در محلهٔ «در خونگاه» واقع شده، از مسجدهاى قديمى شهر تهران است و صحنى به نسبت وسيع، شبستان تابستانى و زمستانى دارد. ايوان اين مدرسه زيبايى خاصى دارد.

ايوان مدرسه و شبستان قديمى مسجد از لحاظ سبک ساخت و اسلوب کاشى‌کارى و همچنين کتيبهٔ خط ثلثى که بر بالاى ايوان رفيع نصب شده، بسيار جالب و ارزنده است. تاق‌نماهاى دو روى ايوان و دو گوشوارهٔ بالايى آن، داراى تاق‌بندى و کاشى‌کارى ممتاز است. در اين قسمت از بنا، کتيبه‌اى که به خط ثلث سفيدرنگ بر متن کاشى‌هاى لاجوردى نصب شده، حاکى از مرمت مسجد است. تاق‌نماهاى ايوان و صحن مسجد عموماً مزين به کاشى‌کارى‌هايى خوش طرح است. در ميان کاشى‌کارى‌ها، به شيوهٔ رايج در دوران صفويه و مانند مدرسهٔ چهارباغ اصفهان، به خط کوفى واژه‌‌هاى «اللّه» و «علي» را با قطعات کاشى ساخته‌اند. در پشت اين ايوان بلند، شبستان و حجره‌هاى مسجد واقع شده است. اين شبستان از نظر هنر معمارى و تزئينات کاشى‌کارى دوران قاجار، بسيار زيبا و حائز اهميت است. در ميان دايرهٔ کاشى ايوان، نام کاشى‌کار و استاد بنا ثبت شده است.

مسجد جامع روستاى چشم، دهستان چشم، سبزوار

اين مسجد در دهستان چشم از شهرستان سبزوار واقع شده است. مسجد جامع چشم، به مرور زمان، به ويژه از قسمت ايوان به صورت نيمه‌ويرانه درآمده است؛ ولى شبستان‌هاى سالمى دارد و مورد استفادهٔ‌ مردم روستا قرار مى‌گيرد.

نماى مسجد از آجر و گچ است و در زمان شاه سليمان صفوى ساخته شده است.

مسجد جامع زاوغان سمنان، سمنان (امويان، علويان)

مسجد زاوغان در شمال محله زاوغان سمنان و در ميان باغ‌هاى سرسبز واقع شده است. اين مسجد که از بناهاى قرن دوم هجرى و مربوط به دوره تسلط علويان در اين سرزمين است، به همت سيد ضياءالدين محمد، فرزند و جانشين سيد زين‌الدين على صالح پسر عبيدا... بن حسين اصغر بن امام زين‌العابدين (ع) بنا شده است.

مصالح ساختمانى که در اين مسجد به کار رفته آجر، گچ، سنگ و خشت‌خام است. مسجد جامع زاوغان شامل ايوانى بلند است که ارتفاع آن بيش از ده متر است و رو به مشرق قرار دارد. در طرفين ايوان، دو گوشوارهٔ دو طبقه ساخته شده که سقف گوشوارهٔ زيرين دست چپ ايوان، فرو ريخته است. در سمت راست ايوان، دو ستون خشتى بلند، ‌ قطور و مخروبه به چشم مى‌خورد.

آنچه از اين مسجد باقى مانده يکى هم قوس بلند ايوان است که داراى تزئينات آجرى به صورت مربع‌هاى کوچک و بزرگ و تودرتو است. آثار خرابهٔ‌ اين مسجد هم اکنون در سمت غربى نهر ميان زاوغان نمودار است.

مسجد جامع زنجان (مسجد سيد)، زنجان

مسجد و مدرسهٔ جامع زنجان معروف به مسجد سيد، در قلب بافت تاريخى و قديمى شهر قرار گرفته است. اين مسجد از ضلع غربى با بازار قيصريه، از ضلع شرقى از راه کوچهٔ‌ مسجد سيد و از جبههٔ‌ شمالى با خيابان امام و سبزه‌ميدان در ارتباط است.

مجموعهٔ مسجد و مدرسهٔ‌ سيد توسط «عبداللّه ميرزا دارا»، پسر يازدهم فتحعلى‌شاه قاجار، در هنگام حکمرانى در زنجان و به سال ۱۲۴۲ هجرى قمرى احداث گرديده است.

اين مجموعهٔ تاريخى يکى از بناهاى ارزشمندى است که براساس طرح مساجد چهارايوانى ساخته شده است. اين سبک، علاوه بر اين که در طرح مدارس علميه و کاروان‌سراها معمول گرديده است، با گذشته از مرزهاى ايران، در کشورهاى اسلامى اهل سنت و جماعت نيز مورد استقبال واقع شده است؛ به طورى که در مساجد مزبور، هر يک از ايوان‌‌هاى چهارگانه به مرکز تعليم و تعلم علوم دينى يکى از مذاهب اربعه اختصاص يافته است. آنچه که در صحن مسجد بيش‌تر از هر چيز خودنمايى مى‌کند، ايوان‌هاى چهارگانه است که در چهار ضلع آن به قرينه جاى گرفته‌اند.

همهٔ ايوان‌هاى چهارگانه به سبک دو پوششه ساخته شده‌اند که پوشش نخستين آن‌ها، تکيه‌گاه تزئينات، و پوشش دوم سقف ايوان‌ها را تشکيل مى‌دهد.

اين صحن چهارايوانى، داراى ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض است. براساس اطلاعات موجود، در گذشته در وسط اين صحن يک حوض وجود داشته است و گرداگرد آن را، به استثناى جلوى حجره‌ها و شبستان‌ها، باغچه‌هاى پرگل و گياه پوشانده بوده است. در سال ۱۳۴۰ براى جلوگيرى از گسترش رطوبت، حوض و باغچه‌هاى صحن برچيده شده‌اند. در سال ۱۳۶۸ حوض و باغچه‌هاى صحن، به صورت محدود، بازسازى گرديده‌اند.

در سمت شرقى و غربى اين صحن، به طور قرينه ۱۶ واحد حجره و در جبههٔ‌ شمالى نيز ۶ واحد حجره جهت اقامت طلاب علوم دينى ايجاد گرديده است. اين فضاها از دو قسمت ايوان و حجره تشکيل يافته است. عرض ايوان ۳/۴۰ متر و عمق آن در حجره‌ها سمت شرقى و غربى صحن ۱/۶۵ و در حجره‌هاى شمالى ۱/۸۰ متر است. در پشت ايوان، فضاهاى حجره‌اى قرار گرفته‌اند. هر حجره داراى ۳/۴۰ متر عرض و ۴/۵۰ متر طول است. سقف حجره‌ها بسيار زيباست و با استفاده از قوس‌هاى جناغى، در ارتفاع ۲/۵ مترى از سطح کف اجراء شده و حدفاصل تويزه‌‌ها را با تاق پر کرده‌آند. در راستاى تاق، تويزه‌ها و جرزهاى طرفين حجره‌ها، ۸ رديف رفچه در دو طبقه تعبيه شده است و در هر حجره جمعاً ۱۶ واحد رفچه وجود دارد. نور حجره‌‌ها از دو پنجرهٔ‌ طرفين درِ ورودى تأمين مى‌شود که در اوايل دوران پهلوى، به دلايل نامعلومى، با استفاده از مصالح بنايى کور، و بعداً در جريان مرمت مسجد باز شد.

سقف ايوان همهٔ حجره‌ها با استفاده از مقرنس‌کارى گچى تزئين گرديده است و در بعضى از حجره‌ها فرو ريخته است. فيل‌پوش حجره‌ها با کاشى‌هاى ختايى دوران قاجار که نقش‌هاى اسليمى و گل و بوته دارند، با تنوع خاصى تزئين گرديده است و در آن‌ها، دو رنگ زرد و مشکى بر ساير رنگ‌ها غلبه دارد.

شبستان اين مسجد، در جبههٔ‌ جنوبى صحن، شامل سه شبستان است : شبستان زنانه و مردانه در طرفين و شبستان گنبددار در وسط و پشت ايوان، شبستان‌هاى زنانه و مردانه، به طور قرينه، هر يک از چهار رديف در سه رديف ستون ساخته شده‌اند و بدين ترتيب ۲۰ چشمهٔ عرقچين بر گردهٔ ۳۶ تويزه قرار گرفته است. قوس تويزه‌هاى شبستان‌ها از نوع قوس خوزى (رومى) است. در وسط هر شبستان، با خالى نمودن قسمتى از جرز جبههٔ‌ جنوبى، يک محراب ساخته شده است. اين عناصر با کاشى‌هاى سبک قاجار به رنگ‌هاى زرد، سياه و سفيد با نقش معقل تزئين شده‌اند.

شبستان گنبددار، فضايى است به عرض ۷/۹۰ و طول ۸/۵۰ متر که در پشت ايوان جنوبى قرار گرفته است و از جهت غربى و شرقى با شبستان‌هاى طرفين، و از جبههٔ‌ شمالى با ايوان جنوبى در ارتباط است. بر فراز اين شبستان، گبند عظيمى بر جرزهاى سنگين به ضخامت ۲/۳۰ متر استوار گرديده است. گنبد از نوع دوپوششه است. پاطاق پوشش‌هاى آن که ۱۰/۵۰ متر از سطح کف ارتفاع دارند، در ارتفاع ۱۱/۷۰ مترى پاطاق گنبد، از يک‌ديگر مجزا شده‌اند. ارتفاع گنبد اين مسجد ۲۰۵/۰ متر و قطر آن حداکثر ۱۲/۷۰ متر است.

گنبد مسجد جامع زنجان از معدود گنبدهايى است که بدون گوشواره و ترنبه بر روى جرزهاى چهارگانهٔ ضخيم نشسته است و در نتيجه، تغيير طرح درونى آن از مربع به دايره، در تکيه‌گاه گنبد امکان‌پذير شده است.

گنبد مسجد جامع زنجان با کاشى‌هاى فيروزه‌اى پوشانيده شده است و در قسمتى از آن سورهٔ مبارکهٔ «للدهر» با خط ثلث نقش بسته است. تزئينات قسمت بالايى کتيبه را لوزى‌هاى پيوسته و ترنج‌هايى به سبک معقل، با استفاده از کاشى‌هايى به رنگ زرد، مشکى و آبى تشکيل داده است. در نوک بنا، علامتى از برنز به شکل گوى که مخروط نازکى بر آن سوار شده است، بر گنبد نشسته است.

آب‌انبار و وضوخانهٔ زمستانى مسجد که در سمت چپ هشتى و درِ اصلى قرار دارند، همزمان با راه‌اندازى شبکهٔ آبرسانى شهرى، کارکرد خود را از دست داده‌اند.

مسجد و مدرسهٔ سيد (مسجد جامع زنجان) همانند بقيهٔ بناهاى دوران قاجار، ساختارى ضعيف و شکننده دارد و حفاظت و توجه ويژه‌اى را مى‌طلبد که سازمان ميراث فرهنگى به اين مهم پرداخته است.

مسجد جامع زواره، زواره، اردستان

«زواره» در ۱۲ کيلومترى «اردستان» واقع شده و مسجدى «چهار ايواني» از دورهٔ‌ سلاجقه دارد. کتيبه‌اى که تاريخ ساختمان مسجد را معلوم مى‌کند، برخلاف معمول، در قسمت فوقانى نماهاى اطراف صحن مسجد قرار دارد که از غالب کلمات آن، جز دسته يا نوک بعضى حروف و سرکش‌ها، چيز ديگرى نمايان نيست. تاريخ تقريبى ساخت مسجد در سال ۵۳۰ هجرى قمرى و بانى آن احتمالاً «ابوطاهر حسين» يعنى همان کسى است که مسجد جمعهٔ‌ اردستان را بنا نهاده است.

مسجد جامع سارى، سارى

اين بنا در محله چنار بن سارى واقع شده و بناى اوليه آن به نوشتهٔ منابع تاريخى، در سال ۱۴۴ هـ.ق به دست ابوالخصيب - والى عرب طبرستان - ساخته شده و به روايت ديگر توسط يحيى بن يحيى بنيان نهاده شده و توسط مازياربن قارن به اتمام رسيده است. بناى کنونى مسجد شامل حياطى چهارگوش، ايوان و شبستان‌هايى است که در دوره‌هاى اخير شکل گرفته است.

مسجد جامع ساوه، ساوه (سلجوقيان)

مسجد جامع ساوه يکى از آثار ارزشمند دورهٔ سلجوقى است که اوايل قرن ششم هجرى همزمان با پيدايش شهر ساوه بنيان گرديده است. بناى مورد نظر گنجينه‌اى است از هنر نقاشى، کاشى‌کارى و گچبرى که وقوف بر جزئيات آن نياز به بررسى و کاوش‌هاى دقيق اهل فن دارد. اين مسجد مجلل و باشکوه مشتمل بر يک حياط با گنبد، ايوان و يک مناره، چند شبستان، دو محراب قديمى با کتيبه‌اى به خط کوفى و دو محراب عصر صفوى با کتيبهٔ خط ثلث است. همچنين اين بنا شبستان‌ها يا دهليزهاى زيباى آجرى دارد که هر چشمهٔ آن ۳/۵۰ متر عرض و ۲۰ متر طول دارد. محراب، کتيبه‌هاى متعدد عمودى و افقى دارد که سه جانب را فرا گرفته و روى آن‌ها به خط ثلث و کوفى سوره‌هايى از قرآن مجيد مانند سوره شريفهٔ «قدر»، «اخلاص» و «جمعه» گچبرى شده است. در ضلع غربى ميانه شبستان‌ها نيز ايوان باشکوه رفيعى قرار دارد که در هر جانب آن حجره‌اى با درگاه تنگ و کوتاه تعبيه شده است و چنين به نظر مى رسد که اين حجره‌ها جايگاه اعتکاف و منزلگاه کسانى بوده است که خسته از گرد راه و سفر مى رسيدند و شبى را در جوار اين مکان بيتوته مى‌‌کردند.

مسجد جامع، گنبدى به قطر ۱۴ متر و ارتفاع ۱۶ متر دارد که ارتفاع ساق يا گردنهٔ گنبد آن ۴ متر است. ساق گنبد از درون با کاشى‌هاى زيبايى آراسته شده که در موازات آن با خط بسيار نفيس و زيبايى کلمات بسم‌الله الرحمن الرحيم - لا اله الا الله و عليه و توکلت و هو رب العرش العظيم نقش بسته است. وسعت محوطه مسجد ۴۲×۴۲ مترمربع است و در سه جانب آن، ساختمان‌ها، ايوان‌ها و شبستان‌ها قرار دارند. بيرون چهار ديوارى مسجد، مناره‌اى با ارتفاع ۱۴ متر و قطر ۳/۵۰ متر وجود دارد که از نظر هنر معمارى قابل توجه است. اين بنا در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده و از سوى سازمان‌هاى مربوطه مرمت مى‌شود. شيوهٔ معمارى سلجوقى اين مسجد از اشتهار خاصى برخوردار است و بازديدکنندگان فراوانى از نقاط مختلف دارد.