حکایت در تدبیر و تأخیر در سیاست

ز دریای عمان برآمد کسی		سفر کرده هامون و دریا بسی
عرب دیده و ترک و تاجیک و روم		ز هر جنس در نفس پاکش علوم
جهان گشته و دانش اندوخته		سفر کرده و صحبت آموخته
به هیکل قوی چون تناور درخت		ولیکن فرو مانده بی برگ سخت
دو صد رقعه بالای هم دوخته		ز حراق و او در میان سوخته
به شهری درآمد ز دریا کنار		بزرگی در آن ناحیت شهریار
که طبعی نکونامی اندیش داشت		سر عجز بر پای درویش داشت
بشستند خدمتگزاران شاه		سر و تن به حمامش از گرد راه
چو بر آستان ملک سر نهاد		نیایش کنان دست بر بر نهاد
درآمد به ایوان شاهنشهی		که بختت جوان باد و دولت رهی
نرفتم در این مملکت منزلی		کز آسیبت آزرده دیدم دلی
ملک را همین ملک پیرایه بس		که راضی نگرد به آزار کس
ندیدم کسی سرگران از شراب		مگر هم خرابات دیدم خراب
سخن گفت و دامان گوهر فشاند		به نطقی که شاه آستین برفشاند
پسند آمدش حسن گفتار مرد		به نزد خودش خواند و اکرام کرد
زرش داد و گوهر به شکر قدوم		بپرسیدش از گوهر و زاد بوم
بگفت آنچه پرسیدش از سرگذشت		به قربت ز دیگر کسان بر گذشت
ملک با دل خویش در گفت و گو		که دست وزارت سپارد بدو
ولیکن بتدریج تا انجمن		به سستی نخندند بر رای من
به عقلش بباید نخست آزمود		بقدر هنر پایگاهش فزود
برد بر دل از جور غم بارها		که نا آزموده کند کارها
نظر کن چو سوفار داری به شست		نه آنگه که پرتاب کردی ز دست
چو یوسف کسی در صلاح و تمیز		به یک سال باید که گردد عزیز
به ایام تا بر نیاید بسی		نشاید رسیدن به غور کسی
زهر نوعی اخلاق او کشف کرد		خردمند و پاکیزه دین بود مرد
نکو سیرتش دید و روشن قیاس		سخن سنج و مقدار مردم شناس
به رای از بزرگان مهش دید و بیش		نشاندش زبردست دستور خویش
چنان حکمت و معرفت کار بست		که از امر و نهیش درونی نخست
در آورد ملکی به زیر قلم		کز او بر وجودی نیامد الم
زبان همه حرف گیران ببست		که حرفی بدش برنیامد ز دست
حسودی که یک جو خیانت ندید		به کارش به تابه چو گندم تپید
ز روشن دلش ملک پرتو گرفت		وزیر کهن را غم نو گرفت
ندید آن خردمند را رخنه‌ای		که در وی تواند زدن طعنه‌ای
امین و بد اندیش طشتند و مور		نشاید در او رخنه کردن بزور
ملک را دو خورشید طلعت غلام		به سر بر، کمر بسته بودی مدام
دو پاکیزه پیکر چو حور و پری		چو خورشید و ماه از سدیگر بری
دو صورت که گفتی یکی نیست بیش		نموده در آیینه همتای خویش
سخنهای دانای شیرین سخن		گرفت اندر آن هر دو شمشاد بن
چو دیدند کاوصاف و خلقش نکوست		بطبعش هواخواه گشتند و دوست
در او هم اثر کرد میل بشر		نه میلی چو کوتاه بینان به شر
از آسایش آنگه خبر داشتی		که در روی ایشان نظر داشتی
چو خواهی که قدرت بماند بلند		دل، ای خواجه، در ساده رویان مبند
وگر خود نباشد غرض در میان		حذر کن که دارد به هیبت زیان
وزیر اندر این شمه‌ای راه برد		بخبث این حکایت بر شاه برد
که این را ندانم چه خوانند و کیست!		نخواهد بسامان در این ملک زیست
سفر کردگان لاابالی زیند		که پرورده‌ی ملک و دولت نیند
شنیدم که با بندگانش سرست		خیانت پسندست و شهوت پرست
نشاید چنین خیره روی تباه		که بد نامی آرد در ایوان شاه
مگر نعمت شه فرامش کنم		که بینم تباهی و خامش کنم
به پندار نتوان سخن گفت زود		نگفتم تو را تا یقینم نبود
ز فرمانبرانم کسی گوش داشت		که آغوش رومی در آغوش داشت
من این گفتم اکنون ملک راست رای		چنان کازمودم تو نیز آزمای
به ناخوب تر صورتی شرح داد		که بد مرد را نیکروزی مباد
بداندیش بر خرده چون دست یافت		درون بزرگان به آتش بتافت
به خرده توان آتش افروختن		پس آنگه درخت کهن سوختن
ملک را چنان گرم کرد این خبر		که جوشش برآمد چو مرجل به سر
غضب دست در خون درویش داشت		ولیکن سکون دست در پیش داشت
که پرورده کشتن نه مردی بود		ستم در پی داد، سردی بود
میازار پرورده‌ی خویشتن		چو تیر تو دارد به تیرش مزن
به نعمت نبایست پروردنش		چو خواهی به بیداد خون خوردنش
از او تا هنرها یقینت نشد		در ایوان شاهی قرینت نشد
کنون تا یقینت نگردد گناه		به گفتار دشمن گزندش مخواه