گفتار اندر رای و تدبیر ملک و لشکر کشی

همی تا برآید به تدبیر کار		مدارای دشمن به از کارزار
چو نتوان عدو را به قوت شکست		به نعمت بباید در فتنه بست
گر اندیشه باشد ز خصمت گزند		به تعویذ احسان زبانش ببند
عدو را بجای خسک در بریز		که احسان کند کند، دندان تیز
چو دستی نشاید گزیدن، ببوس		که با غالبان چاره زرق است و لوس
به تدبیر رستم درآید به بند		که اسفندیارش نجست از کمند
عدو را به فرصت توان کند پوست		پس او را مدارا چنان کن که دوست
حذر کن ز پیکار کمتر کسی		که از قطره سیلاب دیدم بسی
مزن تا توانی بر ابرو گره		که دشمن اگرچه زبون، دوست به
بود دشمنش تازه و دوست ریش		کسی کش بود دشمن از دوست بیش
مزن با سپاهی ز خود بیشتر		که نتوان زد انگشت با نیشتر
وگر زو تواناتری در نبرد		نه مردی است بر ناتوان زور کرد
اگر پیل زوری وگر شیر چنگ		به نزدیک من صلح بهتر که جنگ
چو دست از همه حیلتی در گسست		حلال است بردن به شمشیر دست
اگر صلح خواهد عدو سر مپیچ		وگر جنگ جوید عنان بر مپیچ
که گروی ببندد در کارزار		تو را قدر و هیبت شود یک، هزار
ور او پای جنگ آورد در رکاب		نخواهد به حشر از تو داور حساب
تو هم جنگ را باش چون کینه خاست		که با کینه ور مهربانی خطاست
چو با سفله گویی به لطف و خوشی		فزون گرددش کبر و گردن کشی
به اسبان تازی و مردان مرد		برآر از نهاد بداندیش گرد
و گر می برآید به نرمی و هوش		به تندی و خشم و درشتی مکوش
چو دشمن به عجز اندر آمد ز در		نباید که پرخاش جویی دگر
چو زنهار خواهد کرم پیشه کن		ببخشای و از مکرش اندیشه کن
ز تدبیر پیر کهن بر مگرد		که کارآزموده بود سالخورد
در آرند بنیاد رویین ز پای		جوانان به نیروی و پیران به رای
بیندیش در قلب هیجا مفر		چه دانی کران را که باشد ظفر؟
چو بینی که لشکر ز هم دست داد		به تنها مده جان شیرین به باد
اگر بر کناری به رفتن بکوش		وگر در میان لبس دشمن بپوش
وگر خود هزاری و دشمن دویست		چو شب شد در اقلیم دشمن مایست
شب تیره پنجه سوار از کمین		چو پانصد به هیبت بدرد زمین
چو خواهی بریدن به شب راهها		حذر کن نخست از کمینگاهها
میان دو لشکر چو یک روزه راه		بماند، بزن خیمه بر جایگاه
گر او پیشدستی کند غم مدار		ور افراسیاب است مغزش برآر
ندانی که لشکر چو یک روزه راند		سر پنجه‌ی زورمندش نماند
تو آسوده بر لشکر مانده زن		که نادان ستم کرد بر خویشتن
چو دشمن شکستی بیفگن علم		که بازش نیاید جراحت به هم
بسی در قفای هزیمت مران		نباید که دور افتی از یاوران
هوابینی از گرد هیجا چو میغ		بگیرند گردت به زوبین و تیغ
به دنبال غارت نراند سپاه		که خالی بماند پس پشت شاه
سپه را نگهبانی شهریار		به از جنگ در حلقه‌ی کارزار