ملودی

برای بسیاری از ما موسیقی به معنای ملودی است. همهٔ ما در مدرسه، اتومبیل، و یا هنگام گردش و کارهای روزانه ملودئی را زمزمه کرده‌ایم. پس از شنیدن یک قطعهٔ موسیقی اغلب می‌توانیم ملودی آن را به‌خوبی به یاد آوریم. ملودی‌های آشنا قادر هستند تجربه‌ها و احساسات پرشور گذشته را از نو در ما برانگیزند. برای چنین انگیزشی نه به کلام و ساز نیازی هست و نه به آوازخوان و ارکستری بزرگ - فقط چند نت کفایت می‌کند.

تشخیص ملودی آسان‌تر از تعریف آن است. با این همه، ملودی سرشتی ویژه دارد و حضور آن در موسیقی تمام دوران‌ها و ملت‌ها دیده می‌شود. شاید این 'سرشت' بیان‌ناپذیر ملودی که تداعی‌کنندهٔ احساساتی بی‌شمار است هرگز در قالب یک تعریف فرهنگ‌نامه‌ای نگنجد. ملودی زنجیره‌ای از صداهای جداگانه و پیاپی است که در مجموع، کلیتی در خور تشخیص را می‌سازند. ملودی آغاز شده، پیش می‌رود و پایان می‌یابد و دارای جهت، شکل و پیوستگی است. حرکت بالا رونده و پایین روندهٔ صداهای زیر و بم ملودی، حسی از تنش و آسودگی، انتظار و رسیدن را دربر دارد و این همان منحنی یا خط ملودیک است.

حرکت ملودی با فاصله‌هائی کوچک که فاصلهٔ پویشی (step) یا فاصلهٔ پیوسته نامیده می‌شوند یا با فاصله‌هائی بزرگ‌تر که فاصلهٔ پرشی (leap) یا فاصلهٔ گسسته نام دارند صورت می‌گیرد. فاصلهٔ پیوسته، فاصلهٔ میان هر دو نت پیاپی در گام آشنای دو، ر، می ... است (فاصلهٔ میان دو تا ر، ر تا می و ..) فاصله‌ای که بزرگ‌تر از فاصلهٔ پیوسته باشد به‌عنوان یک فاصلهٔ گسسته شناخته می‌شود (برای نمونه، فاصلهٔ میان دو تا می). در ملودی، علاوه بر حرکت‌های بالا رونده و پایین‌روندهٔ پیوسته یا گسسته، یک نت منفرد نیز ممکن است به سادگی تکرار شود. گسترهٔ یک ملودی، یا فاصلهٔ میان بم‌ترین و زیرترین صداهای آن، می‌تواند کوچک یا بزرگ باشد. برای مثال، در ملودی‌های کودکانه حرکت‌ها بیشتر پیوسته است و در گسترهٔ کوچکی صورت می‌گیرد اما در اغلب دیگر انواع موسیقی، فاصله‌های گسسته و پیوسته کم‌وبیش به یک اندازه و در گسترهٔ پهناورتری به‌کار گرفته می‌شوند. ملودی‌های سازی در مقایسه با ملودی‌های آوازی‌گرایش به گسترهٔ پهناورتری دارند و اغلب دربردارندهٔ نت‌های پرشی و سریعی هستند که سرایش آنها ممکن است دشوار باشد.

ترتیب ویژهٔ توالی نت‌های کشیده و کوتاه در هر ملودی مهم است. حتی اگر نت‌های یک ملودی آشنا نیز با ریتمی درست اجراء نشوند، آن ملودی ممکن است کم‌و‌بیش غیرقابل تشخیص شود. کشش نت‌ها، همچون زیر و بمی آنها، در ایجاد شخصیت ویژه و شاخص یک ملودی سهمی به‌سزا دارد. برای نمونه، ریتم نرم و هموار یک ملودی آرامش‌بخش است و ریتم چالاک و نقطه‌دار (با الگوی کشیده - کوتاه) ملودئی دیگر کیفیتی هیجان‌انگیز دارد؛ اگر ریتم این دو ملودی را تعویض کنیم، ملودی اول ملایمتش را از دست می‌دهد و ملودی دوم بی‌رمق می‌شود.

شیوهٔ اجراء نت‌های یک ملودی نیز می‌تواند تأثیر آن را دگرگون سازد. اجراء نت‌ها گاه به شکلی هموار و پیوسته موسوم به لگاتو (legato) و گاه به شیوه‌ای جداگانه و مقطع است که استاکاتو (staccato) نامیده می‌شود.

بسیاری از ملودی‌ها، از تکه‌های کوچک‌تری به‌نام عبارت (phrase) ساخته شده‌اند. این تکه‌ها ممکن است نت‌هائی با زیر و بم و الگوهای ریتمیک مشابه داشته باشند که این تشابه به یکپارچگی و انسجام ملودی کمک می‌کند. از سوی دیگر، عبارت‌های متضاد می‌توانند سبب تنوع در سیر ملودی شوند. عبارت‌ها اغلب به‌صورت جفت‌های متقارن نمود می‌یابند؛ عبارتی که از صداهای بالا رونده ساخته شده است ممکن است عبارتی را در پی داشته باشد که صداهایش حرکتی پایین رونده دارند. قسمتی از عبارت دوم می‌تواند تکرار عبارت اول بوده اما پایانی قاطع‌تر داشته باشد؛ پایانی که ملودی را به سرانجام و سکون می‌رساند. چنین نقطهٔ سکونی را در پایان یک عبارت، کادانس (cadence) یا فرود می‌نامند.

در ادامهٔ مبحث و با بررسی نمونه‌ها، با ملودی‌های هر چه متنوع‌تری آشنا خواهیم شد: ملودی‌های آوازی یا سازی، کوتاه یا طولانی، ساده یا پیچیده برای درک شیوهٔ گروه‌بندی این ملودی‌ها، بیابید تا چند اصل بنیادی ملودیک را در چهار لودی کوتاه آوازی که خواندن آنها آسان است و به‌راحتی در باد می‌مانند به‌کار گیریم.

ملودی Row، Row، Row، Your Boat که نت و شعر آن در زیر آمده، اولین نمونه است. این ملودی را آغاز تا رسیدن به واژهٔ stream بخوانید (یا نت‌هایش را با ساز بنوازید). توجه کنید که ملودی بر واژهٔ stream به یک نقطهٔ فرود به نوعی سکون می‌رسد؛ این نقطه، پایان‌بخش نخستین عبارت ملودی است. اما ملودی به این ترتیب به‌نظر ناتمام می‌آید و گوئی پرسشی را طرح کرده که پاسخ طلب می‌کند. اکنون دنبالهٔ ملودی که عبارت دوم آن است و با واژهٔ merrily آغاز می‌شود را اجراء کنید؛ به این ترتیب ملودی سرانجام پایان می‌یابد و به‌نظر می‌رسد که پرسش عبارت اول پاسخ داده می‌شود. هر عبارت، یک نقطهٔ فرود یا کادانس دارد.

عبارت اول با کادانس ناقص (incomplete cadence) پایان می‌گیرد که سبب حس ناتمامی و انتظار می‌شود؛ عبارت دوم با یک کادانس کامل (complete cadence) که ارائه‌کنندهٔ پاسخ و حس خاتمه است به پایان می‌رسد.

در این نمونه، عبارت‌ها طولی یکسان (هر کدام ۴ میزان) دارند و این الگوئی است که بسیاری از ملودی‌های موسوم به نغمه (tune) از آن پیروی می‌کنند. دو عبارت سازندهٔ اینگونه ملودی‌ها، حسی از تقارن و توازن پدید می‌آورند. نخستین عبارت با نت‌هائی تکرارشونده آغاز می‌شود (دو - دو - دو، Row، row، row) و سپس حرکتی پیوسته به بالا دارد ( ر - می - فا - سل، your boat،Gently down the stream)؛ دومین عبارت حرکتی پایین رونده و پرشی (دو - سل - می - دو، Merrily، merrily، merrily، merrily) و سرانجام پیوسته (سل، فا - می - ر - دو، Life is but a dream) دارد. زیرترین صدای یک ملودی اغلب اوج (climax) یا کانون حسی آن است. در این نغمه، اوج بر نخستین واژهٔ merrily در آغاز عبارت دوم قرار گرفته است. حرکت‌های گسسته‌ای که از آن پس می‌آیند به نت‌های کوتاهی که بر واژه‌های تکرارشوندهٔ merrily قرار گرفته‌اند کیفیتی سبکبال می‌بخشد.

دو عبارت متضاد این نغمه را می‌توان با حروف a و b نشان داد. هنگام بحث دربارهٔ موسیقی، نمایاندن بخش‌های گوناگون قطعه با حروف الفبا سودمند است. حروف کوچک (b،a و ...) برای عبارت‌ها یا بخش‌های کم‌وبیش کوتاه و حروف بزرگ (B،A و ...) برای بخش‌های طولانی‌تر به‌کار گرفته می‌شوند. هنگامی‌که عبارت‌ها یا بخش‌ها تفاوتی چشمگیر داشته باشند - مانند این نغمه - حروف متفاوتی برای آنها به‌کار می‌رود: a b. در تکرار دقیق یک بخش یا عبارت، حرف نمایندهٔ آن تکرار می‌شود: a a. در تکرار یک بخش با تغییری جزئی، حرف نمایندهٔ آن بخش با نشانهٔ پریم (´) استفاده می‌شود: ´aa.

حال نغمهٔ کودکانهٔ Mary Had a Little Lamb را بخوانید (یا نت آن را بر ساز بنوازید):

این نغمه نیز مانند نغمهٔ قبلی دارای دو عبارت متوازن است که اولی ناتمام بوده و با یک کادانس ناقص به انتها می‌ر‌سد و دومی به‌گونه‌ای قاطع با یک کادانس کامل پایان می‌گیرد، اما، این نغمه‌ها متفاوت هستند. در نغمهٔ May Had a Little Lamb عبارت دوم به‌طور دقیق مانند عبارت اول آغاز می‌شود؛ با آغاز عبارت دوم، همان ملودی بار دیگر از سر گرفته می‌شود اما به پایانی متفاوت و قاطع‌تر راه می‌برد. در اینجا، تکرار بخشی از ملودی برای ایجاد وجود در آن به‌کار بسته شده است. در نغمهٔ Mary Had a Little Lamb می‌توان طرح عبارت‌ها را به‌صورت ´a a نشان داد. بعدها خواهیم دید که تکرار ملودیک، به‌طور دقیق یا با دگرگونی، نقش وحد‌ت‌بخش مهمی در تمام گونه‌های موسیقی دارد.

عبارت‌های تکرارشونده و عبارت‌های متضاد را نیز می‌توان در نغمهٔ معروف گاوچرانان آمریکائی موسوم به Home on the Range دید:

حالت اشتیاق و انتظاری که در این نغمه عرضه می‌شود در قالبی طولانی‌تر و پیچیده‌تر از دو نغمهٔ قبلی طرح شده است. در این نغمه چهار عبارت وجود دارد و مانند نغمهٔ قبلی، عبارت دوم آن تکرار عبارت اول اما با پایانی قاطع‌تر است. (دو عبارت اول را چندبار بخوانید یا نت‌هایش بر ساز بنوازید، نت‌هائی را که واژه‌های play و day بر آنها ادا می‌شود با یکدیگر مقایسه کنید). دو عبارت اول با طرح ´a a قابل نمایش هستند (تکرار با دگرگونی). تضاد ملودیک با عبارت سوم ایجاد می‌شود؛ عبارتی‌ که در آن برگردانی پُر اوج با واژه‌های Home home on the range شکل می‌گیرد. این عبارت به شیوه‌ای نو - و با زیرترین نت‌ ملودی - آغاز می‌شود و می‌توان آن را با حرف b نشان داد. سرانجام، عبارت چهارم (که با واژه‌های where seldom is heard آغاز می‌شود) تکرار عبارت آغازین است اما پایان قاطع و نهائی ملودی را دربرمی‌دارد. به این ترتیب، کل این آواز می‌تواند با طرح ´a a´ b a نشان داده شود. اصل بیان (a a´) (statement) یا تضاد (b) (departure or contrast)، و بازگشت (´a) (return) که بر این نغمه حاکم است، اصلی بنیادی برای خلق فرم در موسیقی به‌شمار می‌آید.

به‌عنوان آخرین نمونه به نغمهٔ زیر توجه کنید که از نظر داشتن عبارت‌هائی با طول‌های نابرابر با نغمه‌های پیشین متفاوت است.

عبارت دوم (که بر واژهٔ Land آغاز می‌شود) طولانی‌تر از عبارت اول است و به‌جای آنکه حس توازن و تقارن ایجاد کند، حسی از تداوم و پیوستگی پدید می‌آورد. یک جنبهٔ جالب این نغمه، شیوهٔ به‌کارگیری الگوهای تکرارشوندهٔ ریتمیک برای وحدت بخشیدن به ملودی است. الگوی ریتمیکی که برای واژه‌های My country ' tis of the به‌کار رفته است برای واژه‌های Land where my fathers died، Land of the Pligrim's pride و Sweet land of liberty تکرار شده است.

توجه کنید که ملودی به‌کار رفته برای واژه‌های Land of the Pligrim's pride تکرار همان ملودی پیشین برای Land where my fathers died اما در سطحی کمی بم‌تر است. توالی این تکرارهای الگوی ملودیک در سطحی زیرتر یا بم‌تر، سکانس (sequence) نامیده می‌شود. سکانش شگردی برانگیزنده و مبتنی بر تکرار ملودی به‌صورت دگرگون‌شده در سطح‌های گوناگون زیر و بم است که به ملودی حسی نیرومند و پویا از حرکت‌ جهت‌دار می‌بخشد. تا اینجا، ملودی‌هائی را بررسی کرده‌ایم که به خودی خود کامل بوده‌اند. در بسیاری از موارد، ملودی به منزلهٔ نقطهٔ شروع قطعه‌ای گسترده‌تر است؛ قطعه‌ای که ملودی در آن بسط و جلوه‌هائی گوناگون می‌یابد. چنین ملودئی تم (theme) نامیده می‌شود.

مفاهیم و اصطلاح‌هائی را که در این بخش معرفی شده‌اند می‌توان برای بررسی هر گونه ملودی به‌کار گرفت. کوشش کنید تا آنها را در بررسی ملودی‌هائی که دوست دارید به‌کار ببرید. شاید با دقت بر بخش‌های خوشایند در آن ملودی و درک اینکه چه چیز آنها را چنین شاخص کرده است، از ملودی‌هائی که دوست دارید کمی بیشتر لذت ببرید.