گزارش آزمایش نشانه‌ها در ایران

در نمايشگاه و مسابقهٔ جهانى دستاوردهاى مخترعان جوان در شهر پلو وديو بلغارستان، نشانه‌هائى وجود داشت، که بدون نوشته، پيام‌هاى ساده‌اى را به بازديد‌کنندگان ارائه مى‌داد. مثلاً محل رستوران، فروش بليط، باجهٔ پست و غيره را براى بازديدکنندگان مشخص مى‌کرد. متعاقباً در ايستگاه مرکزى راه‌آهن صوفيه، نشانه‌هاى ديگرى بود که در مواردى با شکل نشانه‌هاى اول متفاوت بود. اين نشانه‌ها با آنچه در گذشته در پايتخت‌هاى کشورهاى ديگر بود تفاوت‌هائى داشت. نشانه‌هاى فرانسوي، انگليسي، آلمانى و غيره حالتى مشابه داشت در حالى که نشانه‌هاى بلغارى متفاوت از آنها به‌نظر مى‌رسيد. در آنجا اين سئوال به ذهن مى‌رسد که در حالى که اين نشانه‌ها، ساده‌ترين نوع پيام هستند، آيا معنى‌هائى که در ذهن مردم، به دنبال دريافت اين ساده‌ترين نوع پيام متجلى مى‌شود با معنى موردنظر فرستنده يکسان است؟

اين نشانه‌ها٭ قراردادى نيستند. آنها با علائم راهنمائى و رانندگى تفاوت اساسى دارند. علائم رانندگي، اگرچه حتى در مواردى در همهٔ جهان يکسان است اما قراردادى است.

٭ نشانه‌ها بر سه نوع هستند: تصويري، طبيعي، قراردادي.

نشانه‌ٔ تصويرى نشانه‌اى است که ميان صورت و مفهوم آن شباهتى عينى و تقليدى است مثل نقش مار که به‌وجود مار دلالت مى‌کند و به سبب مشابهت ظاهرى مى‌توان از اولى به دومى راه برد. نشانهٔ طبيعي، نوع ديگرى از نشانه است که ميان صورت و مفهوم آن رابطهٔ همجوارى يا تماس است مثل رابطه ميان دود و آتش، سومين نوع نشانه نشانهٔ قراردادى است که ميان صورت و مفهوم آن نه شباهت عينى است و نه رابطه همجواري، بلکه رابطه‌اى است قراردادى مثل رابطهٔ ميان ميز و کلمهٔ ميز.

آنچنان که مشاهد مى‌شود داوطلبان گواهينامهٔ رانندگى که قبلاً علائم قراردادى راهنمائى و رانندگى را مطالعه و به اصطلاح ياد گرفته‌اند ممکن است بارها در امتحان آن مردود شوند. در حالى که نشانه‌‌هاى تصويرى بين‌المللي، ظاهراً نياز به يادگيرى قبلى ندارند و بايد بيننده با هر مليت و زبانى با ديدن آنها، پيام لازم را درک کند.

آن چند روز، در بلغارستان به اين فکر مى‌کردم که آيا براساس تعريف و مدل من از ارتباط نسبت Ḿ بر M براى اين نشانه‌هاى بين‌المللى مساوى يک است؟

اين فکر خام، وقتى موضوع تحقيق وسيعى شد که تابلوهاى 'به طرف پناهگاه' در سال ۱۳۶۳ در تهران نصب شد. تابلوهائى با زمينه‌اى زردرنگ که در داخل يک مربع، تصويرى از دو خانواده با خطوط ساده ترسيم شده بود. خانوادهٔ سمت راست مادرى بود با فرزندى به بغل و پسرى در مقابل پدر و خانوادهٔ سمت چپ مرکب از يک زن و شوهر و يک پسر و يک دختر بود. زير يا بالاى آن مربع، جملهٔ 'به طرف پناهگاه' همراه با يک پيکان (فلش) نشان‌دهندهٔ مسير پناهگاه بود.

خلاصهٔ روش تحقيق مذکور که در سال ۱۳۶۵ براى دانشجويان ايرانى مقيم آمريکا نيز منتشر شد چنين است:

از ميان ۳۲۵۰ نمونه از نشانه‌هاى تصويرى بين‌المللى تعدادى برگزيده شد. (به نحوى انتخاب شده بود که فکر مى‌کرديم برخى را همگى خواهند فهميد و برخى را مردم کمتر درک خواهند کرد.) علاوه بر آن تصميم گرفتيم براى چند نشانهٔ بين‌المللي، نشانه‌هاى ديگرى طراحى کنيم که فکر مى‌کرديم مردم ما آنها را بهتر خواهند فهميد. براى انجام اين کار از ذهن خلاق يکى از مخترعان برجستهٔ ^(۱) ايرانى استفاده شد. ايشان طرح را خلق مى‌کرد و يکى از گرافيست‌هاي ^(۲) توانا، آنها را روى کاغذ مى‌آورد.

(۱) کيومرث توفا، داراى نزديک به بيست اختراع ثبت شده.

(۲) حميد ترابلي، دانشجوى سال آخر رشتهٔ گرافيک.

از نشانهٔ به طرف پناهگاه نيز يکى از دانشجويانم ٭ عکس‌هائى تهيه کرد و براى آن نيز به همان شيوهٔ بالا تصويرى ساخته شد در مجموع ۲۸ نشانه براى آزمون انتخاب شد (تصوير بيست و هشت نشانهٔ مورد آزمايش در ايران)

٭ اکبر نعمت‌الهي، دانشجوى ارتباطات دانشکدهٔ علوم اجتماعى علامه طباطبائي.

اين نشانه‌ها را مى‌توان به شرح زير دسته‌بندى کرد:

- نشانه‌هاى ۶ گانهٔ مربوط به حمام از کشورهاى مختلف (شماره‌هاى۲۰،۱۶،۱۴،۱۲،۸،۲)

- نشانه‌هاى سه‌گانهٔ بناى تاريخي، شامل (۲۳،۶،۳) شمارهٔ ۲۳ همان است که ما طراحى کرديم.

- نشانه چهارگانهٔ آسانسور شامل (۲۲،۱۵،۹،۷) نشانه‌ٔ شمارهٔ ۲۲ مونتاژى است از نشانهٔ ايرانى به طرف پناهگاه و نشانهٔ آسانسور شماره ۱۵.

- نشانه‌هاى دوگانهٔ پست (۲۸،۱)

- نشانه دو گانه دست نزنيد (۲۵،۱۷)نشانهٔ ۲۵ همانى است که ما طراحى کرديم.

- نشانهٔ دوگانهٔ به طرف پناهگاه (۲۷،۲۴) نشانهٔ شماره ۲۴، نشانهٔ ايرانى به طرف پناهگاه و نشانهٔ شمارهٔ ۲۷ همان است که ما طراحى کرديم.

همگى اين نشانه‌ها بايد به شکل ساده شدهٔ تصاوير حقيقى باشند. شما در تصوير مراحل تبديل يک تصوير به نشانه, نمونه‌اى از تبديل يک تصوير حقيقى به يک نشانه‌‌ٔ تصويرى را مى‌بينيد. به همين دليل است که معتقد هستيم اين نشانه‌ها، ساده‌ترين نوع پيام هستند. همان‌طورى که در مراکزى که مليت‌هاى مختلف با زبان‌هاى گوناگون تجمع مى‌کنند از پيام‌هاى ساده و به ظاهر غير قراردادى براى ارتباط استفاده مى‌شود.

براى بررسى اين فرضيه که آيا معنى‌هاى متجلى شده در ذهن مردم بعد از مشاهدهٔ اين نشانه‌ها (که ساده‌ترين نوع پيام هستند) با معنى موردنظر فرستنده يکسان است يا خير؟انجام تحقيقات ميدانى (fieldresearch)، اجتناب‌ناپذير بود.

براى انجام کار، نشانه‌ها برروى کارت‌هائى به اندازه ۶×۵ سانتى‌متر چاپ و هر کارت با شمارهٔ لاتين مشخص شد. از دانشجويان خواسته شده بود که براى انجام آزمايش به اين ترتيب عمل کنند که ابتدا کارت شمارهٔ يک را به پاسخ دهنده نشان دهند و جواب او را عيناً روى فرم‌هاى خاصى يادداشت کنند. اگر مدت تأمل پاسخ‌دهنده برروى يک نشانه طولانى مى‌شد (مثلاً بيش از ۲۰ ثانيه) تصوير بعدى نشان داده مى‌شد. اگر پاسخ نمى‌دانم دريافت مى‌شد بدون درنگ، تصوير بعدى نشان داده مى‌شد.

به دانشجويان و ساير پژوهشگران آموزش داده شده بود که هيچ‌گونه عکس‌العمل خاصى در مقابل پاسخ‌ها از خود بروز ندهند. لازم به يادآورى است که اصولاً دانشجويان و ساير پرسشگران از پيام حقيقى (موردنظر طراحان) تا انتهاى کار اطلاع نداشتند و به آنان يادآورى شده بود که لازم است چيزى بيشتر از آنچه خود حدس مى‌زنند ندانند.