|
|
|
| موقعيت جغرافيايى و تقسيمات سياسى استان
|
|
| آذربايجان شرقى با وسعت ۴۵۲۶۱/۴ کيلومترمربع در گوشهٔ شمال غربى فلات ايران قرار دارد. رود ارس حدود شمالى آن را با جمهورى‌هاى آذربايجان، ارمنستان و ايالت خودمختار نخجوان مشخص مى‌کند. رود قطور و آب‌هاى درياچهٔ اروميه حدود غربى آن با استان آذربايجان غربى است. در جنوب، کشيدگى رشته‌کوه‌ها، دره‌ها، جلگه‌ها و دشت‌ها موجب پيوستگيِ توپوگرافيک استان با آذربايجان غربى و زنجان شده است و در شرق نيز دره و رودخانه دره‌رود، کوه‌هاى سبلان، چهل نور و گردنهٔ صائين اين خطه را از استان اردبيل جدا مى‌کند. مدارهاى ۵ دقيقه و ۴۵ درجه و ۲۲ دقيقه و ۳۶ درجه منتهى‌اليه غربى و شرقى مختصات جغرافيايى اين استان را مشخص مى‌کند.
|
|
| آذربايجان شرقى در طول ۲۳۵ کيلومتر خط مرزى با جمهورى‌هاى آذربايجان و ارمنستان همسايه است. دو شهرستان اين استان (مرند و اهر) با جمهورى آذربايجان ۲۰۰ کيلومتر و با جمهورى ارمنستان ۳۵ کيلومتر مرز مشترک دارند. در طول اين مرز رود ارس جارى است. در حال حاضر ارتباط استان با کشورهاى همسايه تنها از سه نقطهٔ مرزى جلفا، خداآفرين و کردشت انجام مىگيرد؛ در اين ميان جلفا از اهميت خاصى برخوردار است. شهر مرزى جلفا از طريق خط آهن نخجوان، ايروان و تفليس به جمهورى اکراين و بنادر درياى سياه وصل مى‌شود. ارتباط اين استان با درياى سياه، اهميت و جايگاه خاصى به آن بخشيده است.
|
|
| منطقهٔ آذربايجان به علت موقعيت خاص جغرافيايى يکى از مناطق حساس و مهم کشور است. همين اهميت، حساسيت، و گستردگى باعث شده است تا اين منطقه با وجود خصوصيات مشترک جغرافيايى، فرهنگى و تاريخى، به سه استان آذربايجان شرقى، غربى و اردبيل تقسيم شود. در حال حاضر استان آذربايجان شرقى داراى ۱۲ شهرستان، ۳۱ شهر، ۳۰ بخش، ۱۳۳ دهستان و ۳۱۴۹ آبادى است. شهرستان‌هاى آن عبارت‌اند از : اهر، بستان‌آباد، بناب، تبريز، سراب، شبستر، کليبر، مراغه، مرند، ميانه، هريس و هشترود. مرکز آذربايجان شرقى شهر تاريخى و توسعه يافتهٔ تبريز است.
|
|
| جغرافياى طبيعى و اقليم استان
|
|
| فلات آذربايجان را ديواره‌هاى رشته جبال مرتفع و پوشيده از برف آرارات در شمال غربى، رشته‌هاى پراکنده و نامنظم ارسباران - قره‌داغ و قوشاداغ و سبلان در شمال شرقى، رشته‌کوه‌هاى بزغوش در شمال و مشرق، ارتفاعات قافلانکوه در شرق و جنوب شرقى، رشته کوه سهند در جنوب و درياچه اروميه در غرب در بر گرفته است.
|
|
| در فلات آذربايجان، دو منطقه بارز و قابل نفوذ وجود دارد، يکى دشت چالداران و دره قُطور در شمال غربى، ديگرى دشت مغان در شمال شرقي. در ساير قسمت‌ها، به علت وجود ارتفاعات، دره‌هاى عميق و ساير موانع طبيعى، معابر قابل نفوذ کمترى يافت مى‌شود.
|
|
| آذربايجان منطقهٔ مرتفعى است که کوه‌هاى بلند از جهات مختلف سراسر آن را فرا گرفته و موجبات پيدايش جلگه‌هاى مغان، تبريز، سراب و مراغه را فراهم کرده است. بلندترين نقطهٔ استان، قلهٔ سهند (۳۷۲۲+ متر) در ۵۰ کيلومترى جنوب تبريز و پست‌ترين نقطهٔ آن در حوالى درياچهٔ اروميه (۱۲۲۰+ متر) قرار دارد. استپ‌هاى کوهى قسمت پهناورى از نواحى بلندِ آذربايجان را پوشانده است.
|
|
| در شمال آذربايجان به ويژه در بخش قره‌داغ (ارسباران)، هر جا امتداد کوه‌ها در مقابل وزش بادهاى باران‌زاى مديترانه‌اى، غربى و خزرى قرار گرفته، جنگل‌هاى تنک يا انبوهى به وجود آمده است که در بعضى قسمت‌ها فاقد گياهان زيردرختى است. جنگل‌هاى موجود آذربايجان شرقى نشانگر آن است که در روزگاران گذشته، سراسر منطقه در اثر آب و هواى گرم و مرطوب و خاک حاصلخيز، شرايط مساعدى براى پيدايش و رشد جنگل در دامنهٔ کوه‌ها و ارتفاعات داشته است که متأسفانه در اثر استفاده بى‌رويه عمدتاً تخريب و نابود شده‌اند.
|
|
| آب و هواى استان آذربايجان شرقى به طور کلى سرد و خشک است، ولى به علت تنوع توپوگرافيکى، از اقليم‌هاى متفاوتى برخوردار است.
|
|
| موقعيت کوهستانى و عرض جغرافيايى استان از عوامل برودت و سرماى قسمت اعظم اين منطقه است. کم ارتفاعى و اثرات ملايم‌کننده بخارهاى درياى خزر در پاره‌اى از مناطق از عوامل اعتدال اقليمى آن به شمار مى‌آيد. به علاوه آذربايجان تا حدودى تحت تأثير جريان‌هاى مرطوب درياى مديترانه از سمت غرب و جنوب غربى قرار دارد و توده‌هاى هواى سرد سيبرى نيز از شمال بر آب و هواى آن اثر مى‌گذارد. وجود درياچهٔ اروميه آب و هواى قسمت محدودى از سواحل استان را تحت تأثير قرار داده است.
|
|
| به استناد گزارش سازمان هواشناسى کل کشور، درجهٔ حرارت هوا در نقاط مختلف استان متفاوت است. متوسط درجه حرارت در تبريز ۱۲/۵، مراغه ۱۲/۲، اهر ۹/۷، سراب ۷/۶ و ميانه ۱۲/۷ درجهٔ سانتى‌گراد است. حداکثر مطلق درجهٔ حرارت در جلفا با ۴۰/۳ درجهٔ سانتى‌گراد و حداقل مطلق آن در سراب با ۳۱/۴- درجهٔ سانتى‌گراد در سال ۱۳۷۲ گزارش شده است. حداکثر مطلق درجه حرارت در ايستگاه‌هاى تبريز، مراغه و ميانه به ترتيب ۳۶/۶، ۳۵ و ۳۹/۲ و حداقل مطلق آن ۹/۵-، ۸- و ۱۱/۲- درجهٔ سانتى‌گراد قيد گرديده است.
|
|
| از نظر بارندگى، استان آذربايجان شرقى به دو ناحيهٔ متفاوت تقسيم مى‌شود:
|
|
| - ناحيهٔ سردسير شامل دامنه‌هاى کوهستان سهند، شهرهاى تبريز و مرند که در مسير بادهاى مرطوب قرار دارند. معمولاً ميزان بارندگيِ سالانهٔ اين ناحيه در شرق استان بيشتر از ساير نواحى است و مقدار آن به ۲۵۰ تا ۳۰۰ ميلى‌متر مى‌رسد.
|
|
| - ناحيهٔ معتدل که عمدتاً در دالان‌ها، کوهپايه‌ها، دامنه‌هاى جنوبى و مناطق آفتابگير واقع شده است و از تأثير مستقيم جريان‌هاى سرد شمالى محفوظ است و آب و هواى معتدلى دارد. سواحل درياچهٔ اروميه و شهرستان‌هاى مراغه و ميانه جزو ناحيهٔ معتدل به حساب مى‌آيند.
|
|
| در فصل تابستان، مناطق جلگه‌اى استان و پيرامون درياچهٔ اروميه گرم است و منحنى همدماى ۱۲ درجهٔ سانتى‌گراد از آن نواحى عبور مى‌کند، در حالى که در زمستان اوضاع جوى تغييرات شديدى مى‌کند و ميانگين حداقل درجهٔ حرارت به يک درجه زير صفر مى‌رسد.
|
|
| در استان آذربايجان شرقى اوضاع جوى بسيار متغير است. به طورى که درجهٔ حرارت در برخى از ماه‌هاى گرم سال، گاهى به ۳۸ درجهٔ سانتى‌گراد يا بيشتر مى‌رسد و برودت هوا در ماه‌هاى سرد، گاهى به بيش از ۲۰ درجه زير صفر کاهش مى‌يابد. رطوبت هوا نيز از اواخر پاييز تا اوايل بهار زياد مى‌شود، که علت آن علاوه بر کاهش درجهٔ حرارت، ورود توده‌هايى از هواى سرد و مرطوب اروپاست که با گذشته از درياى مديترانه وارد آسمان ايران مى‌شوند.
|
|
| در سال ۱۳۷۲، سازمان هواشناسى استان مجموع روزهاى يخبندان شهر تبريز را ۱۰۳ روز گزارش کرد که جزئيات آن به شرح زير است:
|
|
| فروردين ماه ۳ روز، آبان ماه ۱۴ روز، آذر ماه ۹ روز، دى ماه ۳۱ روز، بهمن ماه ۲۸ روز و اسفند ماه ۸ روز.
|
|
| براساس اين گزارش، بيشترين روزهاى يخبندان با ۱۳۱ روز به شهر سراب و کمترين آن به قسمت شرقى تبريز اختصاص داشت که در طول سال تنها ۸۰ روز يخبندان بود. اهر با ۱۱۵، ميانه با ۱۰۱ و سراب با ۱۳۱ و تبريز با ۱۰۳ روز يخبندان شهرهايى بودند که در طول سال، بالاتر از ۱۰۰ روز يخبندان داشتند.
|
|
| آذربايجان همواره تحت تأثير بادهاى سرد شمالى و سيبرى و بادهاى مرطوب درياى سياه مديترانه و اقيانوس اطلس است. به علاوه بادهاى محلى نيز تحت تأثير شرايط طبيعى استان، از سوى کوهستان‌هاى بلند و درياچه‌هاى اورميه و خزر، به سوى دشت‌ها و جلگه‌ها مى‌وزند.
|
|
| بادهايى که از شمال و شمال شرقى به سوى آذربايجان مى‌وزند، کلاً سرد و مرطوب‌اند و در فصل زمستان سبب نزول برف سنگين و يخبندان مى‌شوند. باد مرطوب مديترانه‌اى که از غرب به آذربايجان مى‌وزد باران‌زا و بسيار مفيد است.
|
|
| بادهاى شرقى با عبور از درياچهٔ خزر، در مسير ارسباران، مرند، اردبيل، دره‌‌اى بين سبلان و قوشاداغ، بزغوش و سهند به طرف غرب مى‌وزند. در اکثر نقاط آذربايجان مانند سراب و تبريز اين باد را مه‌يئلى يا باد مه مى‌گويند که بادى سرد و مرطوب است. اين باد در امتداد دامنه‌هاى جنوبى سهند به طرف مراغه پيش مى‌رود و در حدود درياچهٔ اروميه تغيير مسير مى‌دهد. کوه‌هاى مرزى در غرب آذربايجان و کردستان باعث مى‌شوند باد مه در جهت جنوب غربى و جنوبى بوزد که نام آن در اين منطقه باد زريان است.
|
|
| جريان باد مهمى که از فراز درياى مديترانه و درياى سياه و اقيانوس اطلس به سمت غرب و شمال غرب ايران مى‌وزد، چند شاخه مى‌شود که تعداد اين شاخه‌ها در فصل پاييز در برخورد با ارتفاعات استان افزايش مى‌يابد و در فصل بهار، به ريزش نزولات جوى فراوانى منجر مى‌گردد.
|
|
| علاوه بر بادهاى فوق بادهاى محلى ديگر استان به شرح زير است:
|
|
| - باد «آغ يئل» يا گرميچ يا گرميش که بسيار تند و شديد است و معمولاً باعث خسارت مى‌شود. آغ يئل در تبخير و خشکانيدن رطوبت زمين مؤثر است و بادى گرم و مرطوب است که در زمستان موجب ذوب برف و يخ مى‌شود و يا به حرکت در آوردن ابرهاى باران‌زا موجبات ريزش باران را فراهم مى‌کند. اين باد معمولاً رطوبت درياى مديترانه را به همراه دارد.
|
|
| - خزريئلى يا باد خزر، چون از سوى درياى خزر مى‌وزد به اين نام مشهور شده است و قسمتى از آن منطقه ارسباران را در بر مىگيرد.
|
|
| - وزش بوغاناق يئلى که همان گردباد است، باعث ريشه‌کن شدن درختان و تخريب و ويرانى منازل و بناهاى کم دوام مى‌شود.
|
|
| براساس گزارش سال ۱۳۷۰ ايستگاه سينوپتيک شهر تبريز، مجموع روزهايى که اين شهر در معرض وزش بادهايى با سرعت حداقل ۱۸ و حداکثر ۵۰ متر در ثانيه قرار دارد، ۱۶۸ روز است. بيشترين سرعت باد در ماه ارديبهشت با ۵۰ متر در ثانيه و کمترين سرعت آن در آذرماه و دى ماه با سرعت ۱۸ متر در ثانيه است.
|
|
| با توجه به ويژگى‌هاى اقليمى، اين استان از اواخر ارديبهشت ماه تا پايان مهرماه مناسب‌ترين زمان براى گردش‌هاى تابستانى و ساير ماه‌هاى سال مناسب گردش‌هاى زمستانى است. ايرانگردانى که در ماه‌هاى بهار و تابستان به منطقه مسافرت مى‌کنند به نحو مطلوبى مى‌توانند از زيبايى‌هاى طبيعى و ديدنى‌هاى تاريخى و باستانى استان بهره‌مند شوند.
|
