ارتقای سلامت مادران و کودکان راهی به سوی رهایی از تله فقر

چگونه فقر از نسلی به نسل دیگر به ارث می رسد

تعریف «دام فقر» یا «چرخه بازتولید فقر» چیست؟ ‌چه عاملی باعث می‌شود «فقر» از والدین به فرزندان به ارث برسد یا به عبارت دیگر، احتمال فقیر ماندن کودکان متولدشده در خانواده‌های فقیر، در زمان بزرگسالی، بسیار بالا باشد؟

این مقاله به طور خلاصه شواهدی را از رابطه بین وضعیت اجتماعی - اقتصادی (socio-economic) والدین با سلامت کودکان‌شان و چشم‌انداز تاثیر سلامت کودکان بر وضعیت اجتماعی- اقتصادی‌ آینده آنها بیان می‌کند. فقر، سلامت کودکان را تضعیف می‌کند و‌این مساله خود منجر به افزایش احتمال ابتلا به فقر در دوران بزرگسالی می‌شود، اما سیاست‌هایی که از سوی دولت‌ها با هدف بهبود سلامت مادران، توسعه آموزش‌های مرتبط با مراقبت‌های دوران بارداری و نیز ارتقای سطح سلامت کودکان در سال‌های نخستین زندگی اعمال می‌شوند، می‌توانند تاثیر محسوسی بر از بین بردن این «چرخه معیوب بازتولید فقر» داشته باشند.

نتیجه‌گیری که باید از ‌این موضوع داشت، مشخص است: یکی از موثرترین راه‌ها برای از بین بردن چرخه فقری که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود، می‌تواند این باشد که هم دولت‌ها و هم سازمان‌های خیریه غیردولتی (NGO)، تمرکز بیشتری بر سلامت مادران و مراقبت‌های دوران بارداری آنها و نیز کمک به سلامت کودکان داشته باشند.

وقتی اقتصاددانان در مورد «سرمایه انسانی» (human capital) صحبت می‌کنند، معمولا منظورشان تحصیلات است. سرمایه‌گذاری در امر تحصیلات، در‌ آینده به صورت افزایش شانس دستیابی به درآمدهای بیشتر و نیز اکتسابات مثبت دیگری که به بهبود کیفیت زندگی منجر می‌شوند، دوباره باز خواهد گشت، اما چه چیزی تعیین‌کننده موفقیت تحصیلی یک کودک است؟ بدون تردید، در این زمینه، «سلامت» نقش تعیین‌کننده‌ای را ‌ایفا می‌کند. به علاوه، ‌سلامت در انتقال وضعیت‌های اجتماعی - اقتصادی (socio-economic) از نسلی به نسل دیگر تاثیرگذار است.

وضعیت ضعیف اجتماعی - اقتصادی والدین، ممکن است منجر به ضعف سلامت در کودک شده که این خود منجر به تحصیلات پایین‌تر و درآمد کمتر در آینده برای کودک می‌شود.‌

این رابطه‌ها نشان می‌دهد سیاست‌هایی که از سوی دولت‌ها با هدف بهبود سلامت مادران و کودکانشان اعمال می‌شوند، دست‌کم به صورت بالقوه می‌توانند تاثیر محسوسی در ضعیف کردن یا حتی از بین بردن این «چرخه بازتولید فقر»، داشته باشند.

● نقش وضعیت اجتماعی - اقتصادی والدین بر سلامت کودکان

در تبیین کانال‌های تاثیرگذاری وضعیت اجتماعی - اقتصادی والدین بر سلامت کودکان، شواهد زیادی می‌توان ارائه نمود: خانواده‌های ثروتمندتر می‌توانند امکانات سلامتی و بهداشتی بهتر و بیشتری را فراهم نمایند و والدینی که از توانایی مالی بهتری برخوردارند قادر هستند که خود از امکانات سلامتی و بهداشتی موجود، به صورت بهتر و مفیدتری بهره ببرند.

به علاوه، کودکان خانواده‌هایی با وضعیت اجتماعی – اقتصادی ضعیف‌تر، معمولا هنگام تولد از سلامت و توانایی کمتری نسبت به سایر کودکان برخوردارند که‌این تفاوت‌، الزاما ‌ژنتیک نیست. فرضیه «اصول دوران جنینی» که توسط «دیوید بارکر» معرفی شد، می‌گوید که شرایط تغذیه و سلامت مادر در دوران بارداری، تاثیرات طولانی مدتی بر سلامت نوزاد در سال‌های بعد دارد. بنابراین، بخش بزرگی از نوزادان متولد شده در خانواده‌هایی با شرایط بد اجتماعی _ اقتصادی، در هنگام تولد دارای وضعیت جسمانی ضعیف‌تری هستند که‌این موضوع به خاطر شرایط موجود است و نه به خاطر توانایی‌های ژنتیک ضعیف‌تر والدین‌شان. همان‌طور که «جیمز هِکمن» تاکید می‌کند، رابطه‌ای پویا بین وضعیت اجتماعی _ اقتصادی و شکل‌گیری استعداد کودکان وجود دارد. همچنین وی معتقد است که سرمایه‌گذاری برای بهبود سلامت و توانایی‌های کودکان در دوره حاضر، در صورتی موثرتر خواهد بود که در دوره‌ها و نسل‌های گذشته هم والدین‌شان از چنین سرمایه‌گذاری‌هایی بهره برده باشند.

با وجود ‌این چارچوب، متاسفانه مشاهده می‌شود که وضعیت کلی سلامت کودکان خانواده‌های فقیر و دارای والدینی با سطح سواد پایین‌تر نسبت به بقیه کودکان، حتی در کشور ثروتمندی مثل‌ایالات‌متحده آمریکا، به حد هشداردهنده‌ای رسیده است (برای مثال، مراجعه کنید به مقاله «کوری و لین ۲۰۰۷»).

همچنین پژوهش مشترک من و «انریکو مورتی»، نشان می‌دهد که با فرض ثابت بودن همه شرایط دیگر، هر چه تحصیلات مادران افزایش یابد، سطح سلامت اطفال آنها بهبود می‌یابد. سه مکانیزم اصلی برای تاثیرگذاری تحصیلات مادران بر سلامت فرزندان وجود دارد:

اولا، با افزایش سطح تحصیلات مادران، توجه آنها به جای «کمیت» فرزندان، بر «کیفیت» فرزندان متمرکز می‌شود و به این ترتیب می‌کوشند تا حتی اگر از فقر مالی رنج می‌برند، با کاهش تعداد بارداری‌های خود، امکانات بیشتری برای بهبود کیفیت تغذیه و سلامت و تحصیلات فرزندان خود فراهم کنند. ثانیا، با افزایش تحصیلات مادران، احتمال‌اینکه فرد تازه مادرشده، متاهل باشد و در نتیجه مسوولیت‌های مربوط به والدین را اعمال نماید، بالا می‌رود. ثالثا، با افزایش سطح تحصیلات زنان، میزان توجه آنان به مراقبت‌های دوره بارداری افزایش می‌یابد. برای مثال، مشاهده شده است آن دسته از زنان سیگاری که دارای تحصیلات دانشگاهی هستند، عموما میزان استفاده از سیگار را در دوران بارداری خود به حداقل می‌رسانند.

مطالعه‌ای مشابه با استفاده از اطلاعات جمع‌آوری‌شده توسط «موسسه ‌ملی ارزیابی‌های مربوط به جوانان با شرایط جغرافیایی متفاوت» انجام شده است. این مطالعه از شرایط بازار کار محلی و مکان دانشگاه به عنوان ابزارهایی برای فراهم کردن شرایط تحصیلات مادران استفاده می‌کند و تاثیرات «سطح تحصیلات» را بر «سبک زندگی»، مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد. آنها به‌این نتیجه رسیدند که بالا رفتن تحصیلات مادران به صورت گسترده‌ای می‌تواند دیگر اصلاحات طراحی شده برای اثرگذاری بر شرایط و‌ آینده کودکان را، تقویت کند.

همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد تغییر در فضای عمومی زمانی و مکانی زندگی خانواده‌ها، تاثیر عمیقی بر وضعیت سلامت کودکان دارد.

مطالعه‌ای، مادران کالیفرنیایی را که با هم دو به دو خواهر هستند مورد بررسی قرار داده و دریافته است که اگر یکی از خواهران در منطقه‌ای فقیر به دنیا آمده باشد و دیگری در منطقه‌ای ثروتمند، احتمال زیادی وجود دارد که خواهر محروم کودکی با وزن کم (کمتر از نرمال) به دنیا آورد (نگاه کنید به کوری و مورتی؛ ۲۰۰۷)

همچنین مطالعه‌ای تاریخی و فوق‌العاده استثنایی، گروهی متشکل از ۱۴ هزار هلندی که از ۱۹۱۲ تا ۲۰۰۰ به دنیا آمده‌اند و به صورت اتفاقی انتخاب شده‌اند را، زیر نظر قرار داده است. در میان این افراد، آنهایی که دوران جنین آنها با دوران رکود شدید اقتصادی در کشور همزمان بوده، در مقایسه با آنهایی که قبل از رکود اقتصادی به دنیا آمده‌اند، نرخ مرگ و میرشان در سنین طفولیت، ۷ درصد بیشتر بوده است.

● نقش سلامت کودکان بر وضعیت اجتماعی - اقتصادی آینده خودشان

تا‌ اینجا، بحث بیشتر در مورد رابطه بین وضعیت اجتماعی - اقتصادی والدین با سلامت کودک بوده است، اما برای کامل شدن ‌این بررسی، باید ‌این موضوع را هم که سلامت کودک بر وضعیت اجتماعی - اقتصادی‌ آینده وی تاثیر خواهد داشت، مدنظر قرار دهیم.

قوی‌ترین مدرک بر‌این مدعا، از مطالعه اخیر که رابطه بین سلامت دوران جنینی و دستاوردهای‌ آینده کودکان را مورد بررسی قرار داده است، به دست می‌آید: «داگلاس آلموند» از اطلاعات سرشماری آمریکا برای پیگیری شرایط افرادی استفاده می‌کند که هنگام شیوع بیماری آنفلوآنزا در ۱۹۱۸ که یک سوم زنان در سن باروری را درگیر کرده بود، در دوران جنینی به سر می‌بردند. وی خاطر نشان می‌کند در مقایسه با افرادی که چه کمی قبل از شیوع بیماری و چه کمی بعد از آن در بطن مادر بودند، جنین‌های مادران مبتلا شده ۱۵ درصد کمتر تحصیلات دبیرستانی را تکمیل کرده و دستمزد مردانی که از مادران مبتلا به آنفلوآنزا به دنیا آمده بودند، در بزرگسالی، به طور میانگین ۵ تا ۹ درصد کمتر بوده است.

همچنین مطالعه‌ای جدیدتر نشان می‌دهد که فاجعه «چرنوبیل»، که ابری از رادیواکتیو را در هوای کشور سوئد در آوریل ۱۹۸۴ پراکند، تاثیرات مهمی را بر کودکانی که در آن زمان در بطن مادر بودند، داشته است. جنین‌هایی که هنگام وقوع حادثه در مرحله شکل‌گیری و در هفته ۸ تا ۲۵ بودند، به میزان ۶/۳ درصد کمتر موفق به کسب کردن شرایط لازم برای ورود به دبیرستان شده و سطح نمرات‌شان هم به طور متوسط ۵ درصد کمتر نسبت به دانش‌آموزانی بوده است که کمی جلوتر از این زمان در دوران جنینی بودند.

روش دیگری برای مطالعه تاثیر تغییرات سلامتی در جنین ‌این است که «وزن هنگام تولد»، که می‌توان از آن به عنوان مقیاسی خلاصه‌شده از وضعیت سلامت جنین در هنگام تولد نام برد را، مورد مطالعه قرار دهیم. به دلیل‌اینکه سال‌ها است در بیشتر کشورها وزن نوزاد با دقت زیادی ثبت می‌شود، نمونه‌گیری گسترده‌ای از خواهر و برادران یا دو قلوها و ربط دادن اطلاعات هنگام تولد آنها به اطلاعات اداری موجود از وضعیت تحصیلی و وضعیت دستمزد آینده آنها، به راحتی امکان پذیر است. باید توجه کنیم مقایسه دوقلوها یا خواهرها و برادرهایی که یکی از آنها «وزن هنگام تولد» پایینی دارد، به این دلیل حائز اهمیت است که می‌توان فرض کرد بخش عمده ویژگی‌های این خواهر و برادر مشابه بوده و فقط در زمینه مراقبت‌های دوره بارداری با هم متفاوت بوده‌اند. مطالعاتی که از چنین تکنیکی استفاده می‌کند هم‌اکنون در کشورهای زیادی از جمله اسکاتلند، نروژ، کانادا و آمریکا در جریان است.

براساس بسیاری از این مطالعات، هر چه «وزن نوزاد در هنگام تولد» کمتر باشد (که نمادی از سطح سلامت پایین نوزاد و احتمالا مراقبت‌های پایین در دوره بارداری است)، عدد مورد انتظار در مورد «سال‌های تحصیلات» فرد مورد نظر نیز، پایین‌تر خواهد بود. همچنین مطالعه‌ای با ابعاد کوچک‌تر که اطلاعات خود را از موسسه درآمدهای پویا به دست می‌آورد، همبستگی گسترده‌ای میان وزن کم نوزادان هنگام تولد (کمتر از ۲۵۰۰ گرم) را بر درآمد سالانه آنها یافته است. (‌در مقایسه با خواهر و برادرانشان، نوزادان کم وزن ۵/۱۷ درصد درآمد کمتری در دوران جوانی دارند).

در حال حاضر اطلاعات کمتری از تاثیرات طولانی‌مدت تغییرات سلامتی بر بعد از تولد در اختیار داریم. روشن است که رابطه‌ای بین پایین بودن سطح سلامت در دوران کودکی و‌ آینده‌ای ضعیف‌تر و نامطمئن در دوران بزرگسالی وجود دارد. تحقیقاتی که در بریتانیا انجام شده است گروهی از کودکان را از زمان تولد تا بزرگسالی دنبال می‌کند. برای مثال، کودکانی با شرایط بحرانی و حاد، نوعا سال‌های کمتری به تحصیل ادامه می‌دهند. به علاوه، مطالعاتی وجود دارد که براساس آنها، مشاهده می‌شود جوانانی که ادعا کرده‌اند هنگام طفولیت از سطح سلامت خوبی برخوردار نبوده‌اند، مستعد کسب درآمدهای کمتر نسبت به خواهر و برادران‌شان که مشکل خاصی در خصوص سلامتی در دوران کودکی نداشته‌اند، هستند.

اهمیت تمرکز بر شکستن این چرخه معیوب فقر روشن است که باید شواهد طولانی‌ مدت و مستندی از تاثیر میزان سلامت پایین در هنگام تولد را، به عنوان یکی از دلایل تاثیرات کلی میزان سلامت کودکان بر رفاه در سنین بالاتر در دست داشته باشیم. حتی در کشورهای ثروتمند، «سلامت پایین در دوران کودکی» می‌تواند نقش مهمی در میزان تفاوت‌های تحصیلاتی افراد و حضورشان در مدرسه و همچنین در میزان درآمد در آینده شغلی داشته باشد.

در این زمینه، مطالعات بیشتری لازم است تا میزان تاثیرات منفی و درازمدت بیماری‌هایی که کودکان خانواده‌های فقیر عموما با آن روبه‌رو هستند، شناخته شود. همچنین شواهدی که سطح سلامت دوران جنینی را به مقدار درآمد‌ آینده نسبت می‌دهد، بسیار نگران‌کننده است.

نتیجه‌گیری که باید از‌ این موضوع داشت‌این است که:‌ یکی از مطمئن‌ترین راه‌ها برای بهبود بخشیدن سلامت کودکان و در نتیجه از بین بردن چرخه فقری که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود، می‌تواند این باشد که هم دولت‌ها و هم سازمان‌های خیریه غیردولتی، تمرکز بیشتری بر سلامت مادران و مراقبت‌های دوران بارداری آنها داشته باشند؛ مادرانی که نسل‌ آینده را به وجود خواهند آورند.

مترجم: ملالی حبیبی

منبع: voxeu.org