آثار الباقیه عن القرون الخالیه

کتابی به عربی تالیف محمد بن احمد بیرونی ۳۶۲ ۴۴۰ دانشمند ایرانی بیرونی نخستین تحریر این کتاب را به سال ۳۹۱, هنگامی که درگرگان و در خدمت امیر شمس المعالی قابوس بن وشمگیر زیاری ۳۸۸ ۴۰۳ به سر می برده, به نام او نوشته, سپس تحریری دیگر از آن را با اضافاتی پرداخته است

کتابی به عربی تالیف محمد بن احمد بیرونی(۳۶۲-۴۴۰) دانشمند ایرانی. بیرونی نخستین تحریر این کتاب را به سال ۳۹۱، هنگامی که درگرگان و در خدمت امیر "شمس‌المعالی قابوس ‌بن وشمگیر زیاری" (۳۸۸-۴۰۳) به سر می‌برده، به نام او نوشته، سپس تحریری دیگر از آن را با اضافاتی ‌پرداخته است.

کتاب مشتمل است بر مقدمه و بیست و یک فصل، به ترتیب در: ماهیت شب و روز، ماهیت آغاز آنها، ماهیت سال‌ها، چگونگی مبداءهای تاریخی و تقویمی، اختلافات عقاید ملل راجع به ذوالقرنین، در چگونگی ماه‌های مبادی تاریخ، در چگونگی تاریخ ‌شناسی‌ها و ازمنه سلاله‌های شاهان، ادوار سال‌ها و مبادی‌ آنها،‌ شهور و سنوات یهودیان، مبادی پیامبر نمایان و جماعات منسوب به آنها، اعیاد مشهور ایرانیان و سغدیان و خوارزمیان، ایام تقویم یونانی که با دیگر ملل مشترک است، اعیاد و ایام روزه‌داری در ماه‌های یهود، اعیاد و ایام تقویم سریانی مربوط به مسیحیانی ملکایی، اعیاد و ایام روزه مشابه و منطبق با مسیحیان، اعیاد مسیحیان نطوری و ایام فطر آنها، اعیاد مجوسان قدیم و روزه و فطر صابئان، اعیاد عرب، اعیاد مسلمانان، منازل قمر و طلوع و غروب آنها.

روش بیرونی در بحث و بررسی این مسائل و مطالب، چنان‌که طریق معهود اوست، مقرون به نگرش انتقادی و اهتمام در تصحیح مبادی تاریخی و ارقام تقویمی ضمن مقایسه و مطالعه تطبیقی آنهاست. "الآثار الباقیه" متضمن فواید دیگر از جمله شرح برخی اساطیر اقوام قدیم، جوانب اجتماعی و مذهبی آنها، داده‌های تاریخی گران‌ بها که در برخی از مقوله خبر واحدند، نگره‌های مؤلف در زمینه تکامل نوعی، تبدلات و جز آنهاست.

منابع کتاب خواه کتبی خواه شفاهی، بالجمله دست اول است ولی متاسفانه شماری از مآخذ مؤلف، امروزه در دست نیست. در خصوص تواریخ یهودیان و مسیحیان، علاوه بر متون اصلی به زبان عبری سریانی، از اطلاعات و اقوال دانشمندان یهود و نصارای هم عصر خود، به ویژه آنچه از تقریر دوستانش "ابوالخیر خمار" و "ابوسهل مسیحی" حاصل کرده، بهره‌ی بسیار برده است.

اما طبع و تصحیح متن عربی کتاب بر اساس سه نسخه خطی- دو نسخه از قرن یازدهم اولی مورخ ۱۷۹ و دیگری مورخ ۱۲۵۴- به همت "ادوارد زاخانلو آلمانی" ۱۸۴۵-۱۹۳۰ صورت پذیرفته که با مقدمه‌ای مبسوط، به سال ۱۸۷۸ در لایپزیک چاپ و نشر شده است. آن‌گاه خود زاخائو کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده و با مقدمه و تعلیقات، تحت عنوان "تاریخ‌شناسی ملت‌های کهن" به سال ۱۸۷۹ در لندن طبع و منتشر کرده است.

ترجمه فارسی آلاثار الباقیه به قلم "اکبر داناسرشت" در ۱۳۲۱ ش طبع و نشر شده است. اما طبع زاخائو از کتاب بر حسب نسخه‌های اساس، دارای سقطات چندی است که خود به آنها وقوف یافته و اشاره کرده است. بعدها، کارل گابریس این افتادگی‌ها را از روی اقدام نسخ (۶۰۳) موجود در کتابخانه عمومی استانبول، استخراج و در مجموعه "اسناد اسلامی چاپ نشده" طبع و نشر کرده که جداگانه هم در ایران به طریقه افست چاپ شده است.

نسخه نفیس دیگری از کتاب به خط ابن الکتبی معروف( تاریخ کتابت۷۰۷) متعلق به کتابخانه دانشگاه ادینبره، در انگلستان است. این نسخه دارای ۲۵ تصویر و نقاشی مجالس کتاب است و بی گمان، برای کتابخانه ربع رشیدی و خواجه "رشید‌الدین فضل‌الله همدانی" وزیر در تبریز، تحریر و تصویر شده است. نسخه سالم و صحیح دیگری(تاریخ کتابت: ۸۱۳) از آلاثار الباقیه متعلق به کتابخانه "توپقاپی سرای" وجود دارد.

پرویز اذکائی. فرهنگ آثار ایرانی اسلامی. سروش