چک الکترونیکی یک ابزار نوین در تجارت الکترونیک

توسعه شگفت انگیز فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش آن به بازارهای پولی و مالی افزون بر تسهیل امور برای مشتریان بانک ها, روش های جاری بانکداری را نیز دچار تحول کرده است

توسعه شگفت انگیز فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش آن به بازارهای پولی و مالی افزون بر تسهیل امور برای مشتریان بانک ها، روش های جاری بانکداری را نیز دچار تحول کرده است. در بخش کاربردها، بانکداری الکترونیک را یکی از کاربردهای تجارت الکترونیکی می دانند که شامل چک های الکترونیکی و کارت های اعتباری می شود. بنابراین ارتباط تئوریک مفهوم چک های الکترونیکی و تجارت الکترونیکی به این صورت تعریف می شود که پدیده مبادله از راه چک های الکترونیکی بخشی از پدیده بانکداری الکترونیکی شده و بانکداری الکترونیکی نیز خود یکی از کاربردهای تجارت الکترونیک به حساب میآید. چراکه با توجه به تغییرات شگرف در حوزه سنتی بانکداری، دیگر ابزار کار بانکداری شکل خود را تغییر داده و به نمونه های دیجیتالی کنونی رسیده که یکی از این نمونه ها چک الکترونیکی (Check-E) است.

در دوره جدید نظام بانکی یکپارچه این امکان را به مشتری می دهد که از منزل یا دفتر کار خود خدمات درخواستی خود را از سامانه الکترونیکی بانک عامل خود دریافت کند. در نتیجه صرفه جویی های بسیاری در این دوره انجام می شود و پول الکترونیکی به شکل واقعی خود رواج و گسترش خواهد یافت. با گسترش بانکداری الکترونیکی و رسیدن به این مرحلهBanking-E ، چک الکترونیکی نیز رواج و گسترش بیشتری خواهد یافت و حجم دادوستد بیشتری پیدا می کند.

● تعریف چک الکترونیکی

چک الکترونیکی یک ابزار نوین پرداخت است متشکل از امنیت، سرعت بوده و دارای فرآیند بازدهی تمام تراکنش های الکترونیکی همگون و توام با زیرساخت قانونی گسترش یافته صحیح بوده و قابلیت جای گزینی با چک های کاغذی در فرآیندهای تجاری را دارد.

اولین بار چک الکترونیکی توسط خزانه داری ایالات متحده برای آنکه پرداخت های کلان را در سطح اینترنت بسازند، به کار گرفته شد. چک الکترونیکی شکل توسعه یافته چک های کاغذی هستند. در شکل معمول چک های کاغذی شما با نوشتن مبلغ چک، تاریخ چک و نام شخص به بانک عامل خود اجازه می دهید مبلغ نوشته شده را در تاریخ سررسید چک به شخص موردنظر انتقال دهد. در شکل الکترونیکی چک ها، شما تنها مرحله اول را انجام می دهید. یعنی تنها چک را می نویسید و کارهای دیگر به وسیله دستگاه های مربوطه انجام می شود، حتی نوشتن چک نیز نیاز به کاغذ و دسته چک ندارد.

اما در یک سیستم چک الکترونیکی، دریافت کننده، چک ها را به بانک خود ارائه داده و درخواست های پایاپای چک توسط بانک دریافت کننده، تقریبا همان موقع صدور چک می تواند برای بانک پرداخت کننده اجرا شود.

مدل سیستم پایاچک کاملا عام و مستقل از نوع نرم افزار یا سخت افزار و محیط مورد استفاده است. علاوه بر پیاده سازی سیستم چک الکترونیکی روی وب و دستگاه های خودپرداز، می توان با پیاده سازی آن روی دستگاه های دارای پروتکلWAP، کامپیوترهای کیفی، Palm وPDA با کارتPCMCIA نیز به طور مجازی بانک را در هر لحظه و هر جا با افراد همراه نمود و از جایگاه واقعی چک در تثبیت نظام نقدینگی سود جست. با تلفن های همراه جدید با قابلیت خواندن کارت های هوشمند با استفاده از پروتکل های مربوطه، به معنای کامل می توان یک بانک جیبی و نسل بعدی چک های الکترونیک، یعنیCheck-m داشت.

در حال حاضرLML system Payment سامانه ای برای تبدیل چک های کاغذی به چک الکترونیکی است. مکانیزم کار این سامانه به این شکل بوده که مشتری چک کاغذی را در جریان خرید ارائه کرده و سپس به وسیله دستگاه چک خوان، اطلاعات حساب بانکی صادرکننده چک و مبلغ چک گرفته شده و به عملیاتی الکترونیکی تبدیل می شود.

سامانه دیگر در زمینه چک الکترونیکی سامانهcheck By pay است. این سامانه یکی از روش های پرداخت مبالغ کالاهای خریداری شده از راه اینترنت است. در این روش پرداخت دو نوع حساب برای مشتریان وجود دارد. حساب هایBasic و حساب هایprofessional در حساب های نوعBasic حجم پول مبادله شده کمتر از نوع professional است و بیشتر برای کاربران عادی در نظر گرفته شده است. اما در نوع professional حجم پول محدودیتی نداشته و برای کسانی که به وسیله شبکه دادوستد فراوانی انجام می دهند در نظر گرفته شده است.

● نحوه عملکرد چک الکترونیکی

در جریان چک الکترونیکی، تراکنش می تواند از جانب بانک های دریافت کننده(danks s۰۳۹;Payer) آغاز شود: تراکنش با ارسال صورت حساب و یا یک یادداشت بانکی به پرداخت کننده چک، که در سیستم حساب های قابل پرداخت مشتری طراحی شده است، آغاز می شود. وقتی زمان پرداخت صورت حساب فرا رسید، اطلاعات موجود در صورت حساب به وسیله سیستم حساب های قابل پرداخت بررسی می گردد و سپس داده های صورت حساب برای آن که یک چک الکترونیکی صادر شود مورد استفاده قرار می گیرد. چک الکترونیکی صادرشده شامل مجموعه اطلاعات یک چک، نظیر دریافت کننده چک، مبلغ، زمان پرداخت و اطلاعات حساب می باشد. برای امضا نمودن چک، پرداخت کننده یک رمز را برای گشوده شدن کارت دفترچه چک خود وارد می نماید. (مشابه ورود رمز در کارت هوشمند)

این کارت یک جایگاه امن برای کلید امضای خصوصی پرداخت کننده است. یک امضای چک الکترونیکی ممکن است به شکل رمز نویسی شده، یک کپی از صورت حساب چک الکترونیکی را پیوست داشته باشد، بنابراین یک مزاحم نمی تواند صورت حسابی دیگر را به صورت تقلبی ثبت و ارسال نماید. قالب بندی صورت حساب ها ثابت نیست ولی می تواند از لحاظ طولی، شکل و داده های موجود در آن قابل تغییر باشد. بنابراین یک پرداخت کننده می تواند متن رسیده از دریافت کننده (Payee) را برگشت دهد. این امر دریافت کننده را قادر می سازد تا اطلاعات موردنیاز جهت پرداخت صحیح را تکمیل نماید.

چک الکترونیکی امضا شده به وسیلهemail یا تراکنش وب، به یک دریافت کننده ارسال می شود. دریافت کننده صحت امضا پرداخت کننده را روی چک الکترونیکی و صورت حساب بررسی کرده، اطلاعات صورت حساب را استخراج نموده و به حساب های قابل وصول ارسال می کند، دریافت کننده رمز خود را جهت گشودن دفترچه چک الکترونیکی وارد می کند.

چک های پشت نویسی شده به بانک های دریافت کننده جهت تسویه و قرارگیری در حساب ارسال می شوند. فرآیند تسویه می تواند به وسیله سیستم های نمایش چک الکترونیکی (System ECP) موجود یا دیگر سیستم های تسویه و پرداخت انجام شود هر دو بانک دریافت کننده و پرداخت کننده، امضاهای چک الکترونیکی و پشت نویسی های به کار رفته در دو لایه از سیستم (تایید کلیدهای امضا و حساب بانک پرداخت کننده اصلی «صادرکننده چک» را بررسی می کنند.بانک پرداخت کننده تحقیق می کند که این چک الکترونیکی تکراری نباشد، حساب و هویت پرداخت کننده جاری صحیح باشد و سپس چک را به پرداخت کننده حساب سپرده درخواست(DDA) ارسال می کنند.

در نهایت یک پیام به پرداخت کننده ارسال می شود که در آن شرح کاملی از روند تراکنش آمده است.

● مزایای چک الکترونیکی

چک های الکترونیکی ویژگی های مهمی دارند، آن ها خدمات گوناگونی را عرضه می کنند. از قبیل: تراکنش های بانکی را قادر می سازند تا با امنیت کافی در اینترنت به کار گرفته شوند. در بستری نامحدود ولی کنترل شده اطلاعات، صحت خود را حفظ می کنند. تقلب های ایجاد شده روی چک ها از بین می رود. تایید خودکار محتویات و صحت چک ها.

افزایش قابلیت های نظیر فعال نمودن تاریخ پرداخت. افزایش سرعت و کاهش زمان انتقال وجوه از یک نقطه به نقطه ای دیگر،استفاده از چک الکترونیکی به جای پول موجب افزایش امنیت در مقابل سرقت و از میان رفتن پول نقد می شود، سالانه مبلغ قابل توجهی هزینه چاپ اسکناس می شود که با استفاده از چک های الکترونیکی کاهش هزینه های چاپ اسکناس را دربردارد، استفاده از چک الکترونیکی موجب می شود که دسترسی به وجوه با سرعت و در هر نقطه امکانپذیر باشد، جلوگیری از انتقال پول نقد نموده و حجم مسافرت های درون شهری به منظور دریافت و پرداخت های بانکی را کاهش می دهد و از این راه موجب کاهش هزینه های فردی و اجتماعی می شود.

این نوع چک ها باعث تسهیل در امور پرداخت و دریافت وجوه نقد گردیده و از راه گسترش و توسعه چک های الکترونیکی رغبت بانک ها به بانکداری الکترونیکی افزایش پیدا می کند. چک های الکترونیکی می توانند امنیت پرداخت ها را نه تنها در پرداخت های جزیی محلی بلکه در سراسر سطح اینترنت برقرار کنند. چک الکترونیکی می تواند برای اشخاص حقوقی مانند وصول پرداخت های تجاری به کار گرفته شود. در واقع می توان به جای چک های معمولی در تجارت از آن استفاده نمود، چک الکترونیکی در اختیار مشتری بوده نه بانک و قابل استفاده برای تمام دارندگان حساب، کوچک و بزرگ است.

● نتیجه گیری

باوجود نقش منحصر به فردی که چک های کاغذی در تجارت بازی می کنند، امروزه به دلیل این که مشکلات زیادی در مکانیزم های پرداخت آن به وجود آمده و طرفین بدهکار و بستانکار چک را درگیر مسائل مربوط به پرداخت کرده و روزبه روز نیز در حال افزایش بوده به نظر می رسد به یک سیستم پرداخت الکترونیک جدید نیاز باشد تا با در برداشتن مزایا و جایگاه قانونی، چک های کاغذی معایب دستی بودن پرداخت مبتنی بر کاغذ را نداشته باشند. اما در ایران استقرار چک الکترونیکی و خودداری بانک ها از صدور دسته چک های جدید هنوز در مرحله طرح و ایده بوده و برای عملیاتی شدن نیازمند صرف مدت زمان طولانی است. لذا در پایان باید گفت ارتقای زیر ساخت های موجود و درنتیجه بسترسازی لازم برای استقرار بانکداری الکترونیکی و جایگزینی چک الکترونیکی به جای دسته چک های کاغذی باید در مرحله عمل یکی از اولویتهای بانک مرکزی که به عقیده اکثر کارشناسان در این چند سال اخیر در زمینه بانکداری الکترونیک گامهای بسیار بزرگی برداشته، باشد.

نویسنده : عباس محتشمی