چالش های آمریکا و روسیه در رابطه با مسئله هسته ای ایران

آمریکا و روسیه با یکدیگر در حدود یک دهه است که بر سر مسئله هسته ای ایران همدیگر را به چالش فرا می خوانند, روسیه چشم به تجارت پر سود هسته ای با ایران دارد و آن را امتیازی برای جلوگیری از ورود نامحرمان به حیاط خلوت خود تلقی می کند و آمریکا به لحاظ ایدئولوژیک ایران را دشمن اصلی و یکی از محورهای شرارت می داند

آمریکا و روسیه با یکدیگر در حدود یک دهه است که بر سر مسئله هسته‏ای ایران همدیگر را به چالش فرا می‏خوانند، روسیه چشم به تجارت پر سود هسته‏ای با ایران دارد و آن‏را امتیازی برای جلوگیری از ورود نامحرمان به حیاط خلوت خود تلقی می‏کند و آمریکا به لحاظ ایدئولوژیک ایران را دشمن اصلی و یکی از محورهای شرارت می‏داند.

با توجه به این‏که آمریکا و شوروی توافق‏نامه‏های متعددی امضا کرده‏اند که طی آن دو کشور متعهد شوند در راستای خلع سلاح تسلیحات هسته‏ای خود را تخریب کنند. اما امروز با گذشت یک دهه از این توافق‏نامه‏ها هیچ‏یک از دو کشور نه تنها کلاهک‏های هسته‏ای خود را تخریب نکرده‏اند بلکه همچنان به افزایش آنها نیز ادامه داده‏اند.

آمریکا و روسیه با یکدیگر در حدود یک دهه است که بر سر مسئله هسته‏ای ایران همدیگر را به چالش فرا می‏خوانند، روسیه چشم به تجارت پر سود هسته‏ای با ایران دارد و آن‏را امتیازی برای جلوگیری از ورود نامحرمان به حیاط خلوت خود تلقی می‏کند و آمریکا به لحاظ ایدئولوژیک ایران را دشمن اصلی و یکی از محورهای شرارت می‏داند و در نزد نئومحافظه‏کاران طراح دولت بوش خطر بالقوه‏ای برای آمریکا و موجودیت اسرائیل و نقشه‏های خاورمیانه بزرگ تلقی می‏کنند. روسیه که از ناحیه ایران در مسئله چچن، آشوبهای تاجیکستان، درگیری آذربایجان، ارمنستان و اخیراً خشونت‏های ازبکستان آسوده خاطر است ظاهراً تهدید کم‏تری از هسته‏ای شدن ایران احساس می‏کند ولی تمایل رهبران روسیه به نزدیکی با غرب و اتحادیه اروپا ممکن است تنها در صورتی که هزینه‏های شرکت در تحریم علیه ایران را آمریکا و دوستانش بپردازند نگاه روسیه را به مسئله هسته‏ای ایران عوض کند.

اینک به بررسی راهکارها و استدلال‏های هر دو طرف درخصوص مسأله هسته‏ای ایران می‏پردازیم:

● آمریکا

ـ جورج بوش، در ۲۵ ژوئن ۲۰۰۳ اعلام کرد که «ما یک ایران با تسلیحات هسته‏ای را تحمل نخواهیم کرد». وی عنوان می‏دارد که ساخت نیروگاه هسته‏ای برای کشوری همچون ایران که دارای منابع سرشار نفت است هیچ توجیهی ندارد و به‏طور ضمنی به معنای آن است که نیروگاه‏های آن کشور برای ساخت تسلیحات هسته‏ای مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

ـ این در حالی است که در دوره محمدرضا شاه پهلوی آمریکایی‏ها ادعا می‏کنند که برنامه‏های هسته‏ای ایران در ابتدا با سفارش و توجیه آنها به این دلیل توسعه یافت که شاه برای ذخیره نفت در جهت استفاده از آن در اهدافی سودآورتر از سوخت، به انرژی هسته‏ای رو می‏آورد، اما بعد از انقلاب به علت از دست دادن منافع استراتژیک خود در ایران در نقطه مقابل موضع گرفته‏اند.

ـ آمریکایی‏ها در تمام این مدت برای قطع همکاری‏های هسته‏ای با ایران، روسیه را تحت فشار قرار داده‏اند از جمله در ژوئیه ۱۹۹۹ هفت شرکت و مرکز تحقیقاتی روسی به‏دلیل این‏که واشینگتن معتقد بود که در توسعه برنامه‏های موشک‏های بالستیک به ایران کمک کرده‏اند جریمه شدند.

ـ آمریکایی‏ها ادعا می‏کردند که مراکز پژوهشی، دانشمندان و کارشناسان نظامی روسیه در اجرای برنامه اتمی و موشکی ایران نقش مهمی ایفا می‏کنند.

و این در حالی است که دولت بوش برای بودجه ۲۰۰۵ درخواست ۱۹ میلیارد دلار درخصوص گسترش سلاح‏های هسته‏ای کرده است که نسبت به گذشته افزایش چشمگیری داشته است با توجه به سیاست‏های اعلام شده و سخنان مسئولین بلندپایه آمریکا می‏توان تقابل ایالات متحده با ایران را حدس زد برای مثال ریچارد بوچر سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در راستای اتهامات مقام‏های رسمی آمریکا به ایران اعلام نمود «تهران باید استانداردهای بین‏المللی را که از سوی اکثر کشورهای جهان پذیرفته شده است قبول کند ... تقریباً تمام کشورهای جهان پروتکل الحاقی را پذیرفته‏اند و ایران نیز باید آن‏را امضا کند.

و نیز ریچارد پرل مشاور وزیر دفاع آمریکا نیز اعلام کرد:

ـ بهترین راه برای مقابله با برنامه‏های هسته‏ای ایران، آزاد کردن و رهایی مردم ایران می‏باشد.

و سرانجام جورج کنت رئیس سازمان جاسوسی آمریکا سیا در گزارشی به کنگره این کشور، ایران را به داشتن یکی از فعال‏ترین برنامه‏های دست‏یابی به تسلیحات هسته‏ای متهم کرد.

در مجموع تقابل آمریکا در رابطه با مسئله انرژی هسته‏ای ایران را می‏توان در پنج محور نام برد:

ـ مسأله توسعه تسلیحات کشتار جمعی؛

ـ مبارزه با تروریسم؛

ـ وضعیت صلح خاورمیانه؛

ـ حقوق بشر؛

ـ تهدیدات بالقوه علیه موجودیت اسرائیل.

● روسیه

در ژانویه ۱۹۹۵ مسکو و تهران قراردادی به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار برای ساخت نیروگاه اتمی بوشهر منعقد کردند. البته شرکت‏های آلمانی در سال ۱۹۷۴ در دوره محمدرضا شاه پهلوی پروژه بوشهر را آغاز کرده بودند اما عملیات ساختمانی آن به‏خاطر انقلاب اسلامی در سال ۱۹۹۷ متوقف شد و سرانجام در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیروگاه اتمی بوشهر آسیب جدی دید و برای بازسازی، ایران نیاز به جلب کمک‏های فنی خارجی پیدا کرد. در نتیجه با موافقت دو کشور ایران و روسیه عملیات بازسازی نیروگاه بوشهر در سال ۱۹۹۵ آغاز شد و طبق گفته مقامات مسئول ایران این نیروگاه که نیروگاه آب سبک ۱۰۰۰ مگاواتی می‏باشد در سال ۲۰۰۵ راه‏اندازی خواهد شد.

روسیه همکاری خودش را با ایران در تمام زمینه‏ها صلح‏آمیز اعلام نمود و علی‏رغم فشارهای آمریکا در مارس ۲۰۰۱، رئیس‏جمهور روسیه و آقای خاتمی یک معاهده همکاری را به امضاء رساندند. و نیز در اکتبر ۲۰۰۱ مسکو و تهران موافقت‏نامه‏هایی را برای صدور کالاهای نظامی روسیه به ایران امضا کردند. ارزش این موافقت‏نامه‏ها ۴۰۰ میلیون دلار بود و شامل کالاهایی چون لوازم یدکی تسلیحات ساخت روسیه، جت‏های جنگنده جدید و احتمالاً تجهیزات هوایی ـ دفاعی، سیستم‏های زمین به زمین و سیستم‏های ضد کشتی بود.

در مجموع مسکو علی‏رغم فشارهای زیاد آمریکا هنوز همکاری‏های هسته‏ای خود با ایران را قطع نکرده است.

مقامات روسیه ایران را همسایه و شریک سنتی روسیه می‏خوانند و تأکید می‏کنند که شکی وجود ندارد که روسیه تعهداتش نسبت به ایران را انجام خواهد داد و نیرگاه هسته‏ای بوشهر را تکمیل خواهد کرد.

پوتین بعد از اظهارنظر تونی بلر نخست‏وزیر انگلیس اعلام داشت:

روسیه همکاری هسته‏ای خود با ایران را متوقف نخواهد کرد ولی بر این امر اصرار داریم که برنامه‏های هسته‏ای ایران باید تحت نظارت و کنترل آژانس بین‏المللی انرژی اتمی (IAEA) باشد.

ایگور ایوانف وزیر خارجه روسیه نیز در مصاحبه‏ای عنوان کرد که حمایت روسیه از پروژه ۸۰۰ میلیون دلاری نیروگاه اتمی بوشهر در تطابق با تعهدات بین‏المللی ما می‏باشد.

نوع تعامل ایران با روسیه از اهمیتی دوچندان برخوردار می‏باشد. تاکنون زمامداران روسی اگرچه در برخی از مواقع تا حد امکان بر سر تعهدات دوجانبه خویش باقی ماندند، با این حال نشان داده‏اند منافع ملی و خصوصاً اقتصادی خویش را در بسیاری جنبه‏ها بر روابط دوجانبه با ایران ارجح می‏دانند.

دلایل همکاری و تمایل روسیه با ایران

۱) در صورت قطع همکاری با ایران این کشور موقعیت خود را در بازار رقابتی تکنولوژی هسته‏ای تضعیف خواهد کرد. (زیرا پوتین در جریان اجلاس سران گروه هشت در اواسط سال ۲۰۰۳ با اشاره به این موضوع اعلام کرد که در فرآیند منع تکثیر تسلیحات، گام‏ها و اقداماتی که روسیه را دچار زیان رقابتی نماید تحمل نخواهد کرد.

۲) روسیه از مشارکت استراتژیک با ایران نفع می‏برد و بیشتر از همه این نفع ژئوپولتیکی است که روسیه را تشویق به همکاری با ایران می‏نماید.

۳) روسیه در شرایط همکاری با ایران فضای بیشتری برای پی‏گیری سیاست خارجی خود دارد: و یک ایران با ثبات و به لحاظ تکنولوژیکی پیشرفته برای روس ذی‏نفع است. و از طرفی نیز با بودن صلح و ثبات جامع در خاورمیانه نفع می‏برد.

۴) مسیر ترانزیتی جایگزینی که آسیا را به اروپا پیوند می‏دهد میلیاردها دلار درآمد را برای روسیه به همراه دارد. خط آهن یکصد میلیون دلاری و ۳۴۰ کیلومتری که روسیه را از طریق آذربایجان و ایران به خلیج‏فارس متصل می‏کند منافع اقتصادی با ایران را تعقیب می‏کند.

۵) بوشهر پس از تکمیل برای روسیه درآمدزایی خواهد داشته و بازتابی از الزامات اقتصادی است. حدود یکصد ایرانی به منظور راه‏اندازی نیروگاه بوشهر در حال آموزش در روسیه هستند و به‏قول سرگئی بلاگف متخصص مسائل سیاسی کشورهای مستقل مشترک‏المنافع در نگاه مسکو امید به کسب درآمد از همکاری هسته‏ای با ایران بر نگرانی از ظهور یک قدرت هسته‏ای جدید می‏چربد.

● چالش‏های پیش روی روسیه و آمریکا

رابطه روسیه و آمریکا بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر در حوزه مبارزه با تروریسم که برای آمریکا «القاعده» و برای روسیه «چچن» مهم تلقی می‏شد پیشرفت قابل توجهی یافت ولی نگرانی روسیه از نقش آمریکا در جهان تک قطبی و نظم نوین جهانی و اضطراب آمریکایی‏ها از سرازیر شدن تکنولوژی هسته‏ای و سلاح‏های کشتار جمعی از ناحیه روسیه به کشورهای محور شرارت و فعالیت‏های روسیه در نشان دادن استقلال و نفوذ جهانی چالش‏های جدیدی را ایجاد کرده است. اختلاف‏نظر میان آمریکا و روسیه بر سر کشورهایی که در شمار محور شرارت قرار گرفته‏اند محل بحث و گفت‏وگوی جدی این دو کشور می‏باشد. چین، کره شمالی و ایران به‏عنوان مکان‏هایی که روسیه در گسترش مهارت و لوازم مربوط به سلاح‏های کشتار جمعی نقش مستقیم داشته است از نظر آمریکا مورد تائید نمی‏باشند و با توجه به اظهارات هر دو کشور مبنی بر رویکرد یکسان درخصوص منع گسترش سلاح‏های کشتار جمعی به کشورهای جهان همچنان اختلاف اساسی و غیرقابل انکار درخصوص مسایل هسته‏ای بین آنها وجود دارد. تاکنون روابط ایران و روسیه در رابطه با فروش تکنولوژی هسته‏ای و موشکی به‏عنوان موضوع عمده و بحث برانگیز در روابط ایران و روسیه عمل کرده است. وضعیت کنونی این گفت‏وگوها به‏ویژه بحث غنی‏سازی اورانیوم و فعال کردن راکتور اصفهان در تولید هگزافلوراید اورانیوم و مذاکرات ژنو در چهارشنبه ۴/۳/۱۳۸۳ در هر لحظه می‏تواند به‏عنوان تعیین‏کننده وضعیت چالش واشینگتن و مسکو نگریسته شود. روسیه در حالی‏که از ایران به‏عنوان یک متحد ژئوپلتیک و شریک سنتی در منطقه نام می‏برد با دقت به بهایی که حرکت به سوی رابطه با ایران خواهد داشت نظر می‏کند.

● مسأله داخلی روسیه و همسایگانش

تلاش‏ها و فعالیت‏های جنجال برانگیز روسیه در داخل کشور بعد از فروپاشی درخصوص حفظ وضع موجود و تغییرات بسیار کند و تدریجی خسته‏کننده در کنار شیوه عمومی روس‏ها در ایجاد آرامش و ثبات در جامعه و حیاط خلوت خود آمریکایی‏ها را وادار به واکنش ساخته تا ماهیت دمکراتیک و ارزش‏های اساسی روسیه و همسایگان تازه به استقلال رسیده نوظهور را زیر سؤال ببرند روسیه که در حیاط خلوت خود این روزها از طرف فعالیت‏های آمریکا غافل‏گیر شده است بشدت احساس خطر و آسیب‏پذیری می‏کند.

ویکتور یوشچنکو از اوکراین و میخائیل ساکاشویلی از گرجستان که هر دو با انقلاب رنگی به‏قدرت رسیده‏اند، ولادیمیر و رونین رئیس جمهور «مولدوا» که با یک حربه توانست جلوی شورش را در کشور خود بگیرد و از وقوع انفجار مردمی در کشور خود جلوگیری کند و با انتقاد شدید از روسیه گوی نقد از روسیه را از دست مخالفان خود ربود و با این کار توانست آنها را آرام کرده و اوضاع را به‏دست گیرد و خشونت در ازبکستان که اسلام کریم اف را به وحشت انداخته و خود شخصاً شورش اندیجان را سرکوب کرده است و نیز آتش زیر خاکستر در آذربایجان که روسیه را به هراس انداخته است امّا الهام علی اف رئیس‏جمهور آذربایجان نه روسیه را نقد می‏کند و نه آرزو می‏کند که انقلاب مخملی در کشوراش رخ دهد و از اوضاع فعلی راضی است و قصد دارد آن‏را به همین شکل حفظ کند هرچند که الهام علی اف و پدرش هر دو سابقه بدی در یک‏طرفه کردن انتخابات دارند و هم‏اکنون سه حزب مخالف عمده در آذربایجان (حزب مساوات به رهبری عضو سابق پارلمان عیسی قنبر و حزب دموکراتیک به رهبری عضو سابق پارلمان رسول قلی اف و حزب مردم به رهبری علی کریم لی) که رهبران این سه حزب در ماه اردیبهشت به ملاقات سفیر آمریکا در آذربایجان رفته بودند این حرکت موافقان علی اف را به‏شدت برآشفت و این نشان می‏دهد که اوضاع آذربایجان به مراتب آشفته‏تر از زمانی است که اوکراین در زمان انتخابات داشت. به هر حال حیات خلوت روسیه اینروزها در آستانه حوادث غیرمترقبه است که روسیه‏ها را به‏شدت آشفته کرده است. و این امور می‏تواند در رابطه آمریکا و روسیه درخصوص انرژی هسته‏ای ایران تأثیرگذار باشد.

● رابطه مسکو با غرب و آمریکا

مقامات آمریکائی بر این باورند که هرچند روسیه در سال‏های اخیر قدم‏های مثبتی در جهت ایجاد روابط تجاری با غرب برداشته و سطح تعاملات خود با آمریکا را افزایش داده است اما این کشور همچنان باید از صدور سلاح به کشورهایی که از نگاه آمریکا در محور شرارت قرار گرفته‏اند پرهیز کند.

روسیه در مقابل اظهار داشته که شرکت‏های غربی، ایران را به تکنولوژی موشکی و هسته‏ای مجهز کرده‏اند نه شرکت‏های روسی. با این وجود روسیه پیشنهاد کرد تا ایران را برای اجازه دادن به بازرس‏های بین‏المللی بیشتر و گسترده‏تر تحت فشار قرار دهند، البته ترس روسیه از داشتن چرخه سوخت ایران است و پیشنهاد اخیر روسیه قبل از نشست حسن روحانی در ژنو (۴/۳/۱۳۸۳) با وزیران سه کشور آلمان، فرانسه و انگلیس، درخصوص غنی‏سازی اورانیوم ایران در روسیه حاکی از این ترس روسیه می‏باشد. در این میان آمریکایی‏ها نیز فعال‏تر شده و از تمامی اهرم‏های موجود برای قطع رابطه ایران و روسیه استفاده کرده حتی در مذاکراتی که پس از ۱۱ سپتامبر میان روسیه و آمریکا صورت گرفت، آمریکا تلاش نمود تا خسارت‏های احتمالی صرف‏نظر کردن روسیه از ادامه فعالیت با ایران را بپردازد.

در این زمینه راهکارهای آمریکا از جمله خرید تعدادی از تسلیحات ساخت روسیه یا واردات ضایعات هسته‏ای روسیه توسط تایوان، کره جنوبی و ژاپن، همچنین دستور به ناسا در جهت استفاده از خدمات آژانس فضایی و هواپیمایی روسیه و پرداخت هزینه‏های آن را ارایه کرده است که با استقبال جدی روس‏ها مواجه نگردید. زیرا دلایل اساسی برای روس‏ها علی‏رغم اظهارنظر کارشناسان آمریکائی، روسیه به این مطلب پی برده است که قابلیت‏های نوظهور هسته‏ای در کشورهای مخالف آمریکا وجود دارد که به روسیه به‏عنوان یک شریک منطقه‏ای مهم و بازار بزرگ برای تکنولوژی‏های نظامی روسیه نگاه می‏کنند و نیز سقوط جهانی بازار تسلیحات و سقوط مداوم مجموعه صنایع نظامی روسیه باعث شده است که احساس کنند مجبور به گسترش روابط با خریداران فعلی یا آینده سلاح‏های روس مانند ایران، چین، هند هستند «کما این‏که رئیس‏جمهور روسیه پوتین در اجلاس سران گروه هشت در اواسط سال ۲۰۰۳ اعلام کرد گام‏ها و اقداماتی که روسیه را دچار زیان رقابتی نماید تحمل نخواهد کرد.»

● پیامد انرژی هسته‏ای ایران برای روسیه و آمریکا

در پیامد بحث باید گفت بعد از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۸ دو نکته در رابطه روسیه و آمریکا مهم تلقی می‏شود.

یکم) از زمانی که روسیه به دعوت ایران برای ساخت نیروگاه اتمی بوشهر پاسخ مثبت داد و مسأله انرژی هسته‏ای ایران مطرح شد.

دوّم) دلارهایی که آمریکا در کشورهای تازه به استقلال رسیده شوروی سابق هزینه کرده که این روزها دارد جواب می‏دهد و زنگ‏های خطر یکی پس از دیگری برای روسیه به صدا در می‏آیند از اوکراین گرفته تا مسئله ازبکستان که دامنه خشونت آن را فرا گرفته است.

در هر دو مسأله از سوی هر دو طرف بر ضرورت یک سازش آگاه هستند و ظاهراً به حل اختلافات باقی مانده در مورد این دو مسأله علاقه نشان می‏دهند، برخی از نشانه‏ها نمایانگر سست شدن روسیه در برخی از مقاطع بوده اما تاکنون روسیه هیچ‏گونه تعهد رسمی مبنی بر عدم همکاری هسته‏ای با ایران نداده است، در عوض احتمالاً دولت آمریکا نیز از تمام ابزارهای تشویق که در اختیار داشته استفاده نکرده است. ولی قرائن نشان می‏دهد که روسیه نیز بدش نمی‏آید که ایران چرخه سوخت نداشته باشد و صرفاً منابع از طریق روسیه تأمین گردد. همان‏طور که آمریکا در مورد ۲۰ راکتور هسته‏ای بدون هیچ چرخه سوختی برای کره جنوبی در نظر گرفته تا نبض کره‏ای‏ها را در دست داشته باشد و اگر اعتراضی کنند دیگر از سوخت خبری نباشد و تمامی راکتورها تعطیل شود به‏نظر می‏رسد روسیه نیز تمایل دارد که ایران چرخه سوخت نداشته باشد تا بتواند هم امتیازی نسبت به برنامه هسته‏ای ایران داشته باشد و نیز به آمریکا بگوید که مسئله هسته‏ای ایران در دست روس‏هاست و در هر زمان که بخواهد با حیاط خلوت خود معامله کند.

اما بدشناسی روسیه این‏جا است که از همه طرف با همفکران آمریکا محاصره شده است سفر جورج بوش به گرجستان و اعلام او از روند دموکراسی در کشورهای تازه به استقلال رسیده و ابراز خوشحالی از روند رو به رشد آن دقیقاً این همان چیزی است که روسیه را در مقابل به واکنش وا می‏دارد و بهترین اهرم به این نقطه‏ضعف تقویت همکاری با ایران است. از این‏رو انتظار نمی‏رود که اختلافات روسیه و آمریکا بر سر مسئله هسته‏ای ایران به سادگی حل شود بلکه این اختلاف روز به روز پیچیده‏تر شده و بر ابعاد آن افزوده می‏گردد در نتیجه پیامدها و واکنش‏های ناخواسته و خواسته این دو قدرت در مجموع زمانی به نفع ایران خواهد بود که ایران هوشمندانه و هوشیارانه از رابطه این دو قدرت به تفع خود بهره‏برداری نماید.

نویسنده: مسعود پورفرد