من مانده ام تنهای تنها

در سوگ حنجره ای که تن به آوار بم سپرد

ایرج بسطامی ‌آوازه‌خوان بی‌بدیل ایران شاید اگر پنج سال پیش در چنین روزهایی تن به آوار فروریخته بم نسپرده بود، امروز از شاهکارهای تازه‌اش می‌نوشتیم و تنها به گفتن از او و کوچ زودهنگامش از دنیای هنر قناعت نمی‌کردیم. چنین روزهایی خاطره سنگین زلزله بم را در خود دارند و ضایعه از دست دادن حنجره‌ای که صداها و کلام‌ها در اوج و فرودش طرح دیگری به خود می‌گرفتند؛ حنجره‌ای که مانند نداشت. امروز اما تنها می‌توانیم به یادگارهای یکتای ایرج بسطامی‌ گوش بسپاریم و هم‌کلام با او بخوانیم: من مانده‌ام تنهای تنها... ایرج بسطامی‌ در سال ۱۳۳۶ در بم به دنیا آمد و تا قبل از بروز زلزله دلخراش این منطقه، در همین شهر زندگی می‌کرد. او موسیقی را نزد عموی خود، یدا... بسطامی ‌فرا گرفت، سپس برای تکمیل آموزه‌هایش به تهران آمد و از محضر استاد محمدرضا شجریان بهره برد. وی از پنج سالگی به خواندن آواز علاقه داشت و هر یک از اعضای خانواده، از جد پدری گرفته تا پدربزرگ و پدر در زمینه خواندن آواز و زدن سازهای مختلف تجربه داشتند و ایرج نیز در کنار آنها با اصول موسیقی آشنا شد. سپس به فراگیری دستگاه‌های موسیقی نزد پدر خود پرداخت. بسطامی‌ از سنین نوجوانی تحت تعلیم عموی خود یدا... بسطامی قرار گرفت که با سرپرستی وی گروهی با همکاری برادران بسطامی تشکیل شد که در رادیو و تلویزیون آن زمان و اردوهای رامسر اجرای برنامه داشتند. بعد از فوت یدا... بسطامی، ایرج برای فراگیری آواز و ردیف‌های آوازی نزد استاد شجریان آمد و به‌رغم مشکلات راه و مسافت زیاد، هفته‌ای یک‌بار به عشق فراگیری آواز از بم به تهران می‌آمد.

بسطامی همزمان با وقوع انقلاب اتاقی در پامنار اجاره کرد تا بتواند بهتر از آموزه‌های استاد شجریان بهره ببرد. پس از آموختن آواز نزد محمدرضا شجریان، وی نزد پرویز مشکاتیان، آهنگساز و نوازنده نامی سنتور رفت تا تلفیق شعر و موسیقی را بیاموزد. صدای اوج ایرج بسطامی تقریباً همتایی در میان آوازخوانان مرد پیدا نکرد. آلبوم موسم گل، ‌حاصل همکاری وی با محمدرضا درویشی که برخی از تصانیف قمرالملوک وزیری را بازخوانی کرد، اوج صدای بسطامی را به نمایش گذاشت. ایرج بسطامی نخستین آلبوم‌های خود را با پرویز مشکاتیان انتشار داد. وی با پرویز مشکاتیان ابتدا کنسرت افشاری مرکب را در تالار وحدت برگزار کرد و سپس آلبوم‌های افشاری مرکب (۱۳۶۹)، مژده بهار (۱۳۷۰)، افق مهر (۱۳۷۱) و وطن من (۱۳۷۳) را با همکاری و آهنگسازی مشکاتیان عرضه عمومی کرد. بوی نوروز که حاصل همکاری گروه دستان و آهنگسازی محمدعلی کیانی‌نژاد است، از دیگر کارهای به یاد ماندنی موسیقی ایرانی است که بسطامی هم آواز آن را خواند. پس از این دوره بسطامی به همکاری با کیوان ساکت (آلبوم فسانه)، کوروش متین (سکوت) و حسین پیرنیا (تحریر خیال) پرداخت. آهنگ گلپونه‌های وحشی که بعد از مرگ بسطامی در بم، آوازه‌ای ملی یافت، حاصل صدای بسطامی روی آهنگی از پیرنیا بود. سیروس علی‌نژاد، روزنامه‌نگار سرشناس می‌گوید: موسیقی را نزد استادان فن از جمله شجریان آموخته بود و وقتی درست آموخته بود، پا به صحنه گذاشته بود. می‌گفت که موسیقی در خانواده پدری او ریشه‌‌دار است.

پدرش هنوز در ساعات فراغت ساز می‌زد. اما خود را بیشتر مدیون عمویش یدا... بسطامی‌ می‌دانست که از نظر او در موسیقی استادی و مهارت داشت. او بود که صدا و ذوق ایرج را به موسیقی کشف کرده بود و از همان نوجوانی شروع کرده بود به آموختن گوشه‌ها و ردیف‌های موسیقی اصیل به او. این عمو در اوایل انقلاب فوت شد. پس از مرگ او، ایرج به تهران آمد و نزد استادان و بیشتر از همه خود مشکاتیان موسیقی خواند و کم‌کم به میدان آمد. بسطامی ‌در فعالیت هنری خود با اساتید دیگری همچون پرویز مشکاتیان، محمدرضا درویشی و کیوان ساکت همکاری داشته است. وی یک‌بار در سال ۱۹۹۰ به همراه پرویز مشکاتیان به اروپا رفت و کنسرت‌های متعددی در سراسر اروپا ترتیب داد. در سال ۱۹۹۴ هم به همین منوال با پرویز مشکاتیان همراه شد و به اروپا سفر کرد اما پس از آن در بم گوشه‌نشین شد. پرویز مشکاتیان می‌گوید: شرایط جاری موسیقی امروز، همه را بی‌انگیزه و خانه‌نشین کرده است. بسطامی‌ با امید و انگیزه‌ای والا به تهران آمد و تنها به تعالی هنرش می‌اندیشید، اما پس از چندی دیگر چشم‌انداز روشنی ندید. آرزوی او داشتن سقفی بود که باران بر سرش نریزد اما آن را هم نداشت. شهرام ناظری، خواننده سرشناس ایران ضمن اظهار تاسف از بروز ضایعه جبران‌ناپذیر فقدان بسطامی ‌می‌گوید: اگر بنا باشد از بهترین‌های خوانندگان پس از انقلاب مثالی بیاورم، ایرج بسطامی ‌را نام می‌برم. او از ذوق ذاتی خاصی برخوردار بود و نقطه امیدی در عرصه آواز بعد از انقلاب محسوب می‌شد. بسطامی ‌در آلبوم "رقص آشفته" با ترجیع‌بند "من مانده‌ام تنهای تنها" و در مجموعه "افق مهر"، با "ای خوشا مست و خراب اندر خرابات آمده" بر سر زبان‌ها افتاد. تصنیف "دلم ای وای دل" سروده خواجوی کرمانی و "خوش نوای بی‌نوا" از جمله خوانده‌های وی است که با استقبال دوستداران مواجه شد.

مجموعه افق مهر که نخست در کنگره جهانی خواجوی کرمانی اجرا شد، سپس در اروپا طی ۲۶ شب اجرا شد و مورد استقبال قرار گرفت. عبدالحسین مختاباد، خواننده موسیقی سنتی ایران درباره بسطامی‌ می‌گوید: وی تنها خواننده چپ کوک زمان خود بود (قدرت خواندن گام‌های بالا را داشت) و به لحاظ جنس و طعم ویژه‌ای که صدایش داشت، در سه یا چهار دهه گذشته بی‌مانند بود. مختاباد، معتقد است خواندن مجموعه "موسم گل" که عموماً شامل آهنگ‌های چپ کوک (گام بالا) است، تنها از عهده بسطامی ‌بر می‌آمد. او هم به مشکلات مالی و معیشتی ایرج بسطامی‌ اشاره دارد و می‌گوید: به همین دلیل آن مرحوم از سال‌های پایانی دهه ۷۰ دیگر کار جدی نکرد. با این‌همه، پرویز مشکاتیان یادآور می‌شود که او یکی از پرتیراژترین نوارهای موسیقی را به بازار عرضه کرد، در آلبومی ‌که "وطن من" نام دارد و روی شعری از ملک‌الشعرای بهار ساخته شده است که چنین آغاز می‌شود: ای خطه ایران مهین ای وطن من/ ای گشته به مهر تو عجین جان و تن من مشکاتیان می‌گوید: حتماً این بیت را هم از این شعر بیاورید که اکنون مناسب حال او و دیگر همشهریانش شده است: دردا و دریغا که چنان گشتی بی‌برگ/ کز بافته خویش نداری کفن من سیروس علی‌نژاد به یاد می‌آورد که اول باری که بسطامی‌ را دید، سال ۱۳۶۹ در تالار رودکی بود. او تازه به جامعه موسیقی ایران معرفی شده بود: آن شب بسطامی‌ در جمع گروه عارف غوغا می‌کرد. جذبه موسیقی گروه عارف و آواز ایرج بسطامی‌که تازه پا به عرصه نهاده بود، نفس‌ها را در سینه‌ها حبس کرده بود. وقتی شروع کرد، چنان مجلس را گرفت که همه از خود بی‌خود شدند.

شجریانِ دیگری ظهور کرده بود. شعر سعدی را می‌خواند و سوزی که در صدایش بود، مجلس را به آتش می‌کشید، دل‌ها را به فغان وامی‌داشت و آه از سینه‌ها بر می‌آورد: بر من که صبوحی زده‌ام خرقه حرام است/ ای مجلسیان راه خرابات کدام است با چون تو حریفی به چنین جای در این وقت/ گر باده خورم خمر بهشتی نه حرام است سعدی مکن اندیشه که در کام نهنگان/ چون در نظر دوست نشینی همه کام است صدایش به قول سعدی مرغ از طیران و آب از جریان باز می‌داشت. وی بعدها وقتی برای یک مصاحبه از نزدیک با بسطامی ‌سخن گفت، او را جوانی یافت "با حجب و حیای بچه‌های شهرستانی و هنری به قول نظامی‌ عروضی در "آسمان هفتم". اما به اعتقاد سیروس علی‌نژاد، "آن نوارها که بسطامی ‌بعد از «افشاری مرکب» بیرون داد، نشان از افت صدایش داشت. اعتیاد از او جلو افتاده بود و کارش را در زایل کردن صدا بهتر از خود او در پرورش صدایش پیش می‌برد. مختاباد، افشاری مرکب، اولین اجرای او را از جدی‌ترین کارهای موسیقی آوازی ایران خواند و از جمله امتیازات ویژه دیگر بسطامی‌ را توانایی فوق‌العاده در ارایه کار صحنه‌ای و برخورداری از بخش بم شاخص در گستره آوایی برشمرد. کیوان ساکت، آهنگساز و نوازنده سه‌‌تار، همراه و همکار قدیمی ‌خواننده فسانه، وی را از همراهی در اولین اجرا یعنی افشاری مرکب به خاطر دارد و می‌گوید: ایرج که تا آخرین روز عمر نگهداری از همسر و فرزندان برادر درگذشته‌اش را برعهده داشت، علی‌رغم برخورداری از امتیازات برجسته صوتی که می‌توانست موجب شود وی امکانات مادی فراوان داشته باشد، به این‌گونه مسایل توجهی نداشت. او با صدایی سوخته و باطنی زلال همیشه در دل ما باقیست. مشکاتیان او را خواننده‌ای می‌داند که در عین فقر خود را حفظ کرد و به سرودخوانی تن نداد.