پل شهرستان

قدیمی ترین پل زاینده رود است كه به عقیده بعضی از محققین اساس امروز آن ساسانی است ولی ریشه و پایه هخامنشی دارد و قسمتهای فوقانی آن الحاقاتی از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر می گیرد

قدیمی‏ترین پل زاینده‏ رود است كه به عقیده بعضی از محققین اساس امروز آن ساسانی است ولی ریشه و پایه هخامنشی دارد و قسمتهای فوقانی آن الحاقاتی از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر می‏گیرد. این‌ پل‌ قدیمی‌ در ناحیه‌ «جی‌ قدیم‌» ‌ واقع‌ شده‌ و از نظر معماری‌ فوق‌العاده‌ جالب‌ توجه‌ است‌ و یكی از پل های باستانی است كه در چهاركیلومتری مشرق اصفهان واقع و از دو طرف از آن پل عبور می‏كنند. یكی از خیابانهای مشتاق و سارویه و از دامنه تپه اشرف و دیگر از دالان بهشت؛ در دوطرف این پل بیشه و باغها و آپارتمانهای تابستانی وجود دارد.

این پل از نظر معماری بسیار جالب و بعقیده باستان شناسان مربوط به دوره ساسانیان است و پایه ‏های آن بر روی سنگهای طبیعی كف رودخانه استوار گردیده است عده‏ای هم ساختمان آن را به دوره دیلمیان مربوط می ‏دانند. این پل در نه كیلومتری مشرق پل خواجو واقع شده است ثبت این پل در گردش اداری است.

امروزه این پل را پل شهرستان می‏ نامند، ولی در روزگاران قدیم جسر حسین و پل جی هم نامیده می‏شده. از نویسندگان قدیم، مفضل بن سعدبن‏حسین مافروخی اصفهانی در كتاب خود بنام محاسن اصفهان، از این پل بنام جسر حسین یاد كرده است و قصرهایی كه نزدیك این پل بنا شده بوده را ستوده است. با توجه به مطالب كتب تاریخی و آثار به دست آمده كه به آن اشاره خواهد شد، پل مذكور از پل‏های معروف اصفهان در دوران دیلمیان و سلجوقیان بوده است. بر پایه شباهت پل شهرستان با پل‏های ساسانی خوزستان، مانند: پل شادروان شوشتر و پل دزفول، اساس و بنیاد این پل را به دوران ساسانی نسبت داده‏اند. زیرا توجه ساسانیان به پل سازی كه یكی از لازمه‏های شهرهای كنار رودخانه یا است شهرت دارد.

اقدامات ساسانیان در زمینه ایجاد تاسیسات زیربنایی، نظیر جاده، پل، سد و كانال‏های آبرسانی، نشانه‏ای از توجه آنها به برنامه ریزی عمرانی است و از پیش می‏توان پذیرفت كه شكوفایی زندگی شهری با جمعیت رو به افزایش شهرها، بدون وجود تجهیزات فوق، امكان‏پذیر نبوده است. برخی از آثار بجا مانده از تاسیسات ساسانی و همچنین اشارات مورخین اسلامی به جنبه هایی از اقدامات مزبور، بیانگر توجه ساسانیان به هر دو نوع برنامه ریزی فوق الذكر است. افزایش جمعیت و گسترش ابعاد شهرها، بی شبهه مسایل متعدی بر كارگردانان عصر ساسانی مطرح می‏كرد كه از آن جمله، مشكل تامین آب مردم بود. ساسانیان سدهای متعدد بدین منظور ایجاد كردند و به توزیع آب، میان شهرنشینان اهتمام نمودند. سپس با استفاده از نوشته ‏های اصطخری و این حوقل در می‏یابیم كه حتی قرنها پس از اسلام، اداره تقسیم آب در شهرهایی چون سمرقند، به عهده زرتشتیان بود.

سمرقند، منبع آبی مهم و شبكه توزیعی از لوله‏های فلزی (قلعی) داشت و نموداری از ابتكارات ارزنده ساسانیان به شمار می‏رفت. توزیع آب در محلات نیشابور نمونه دیگری از اقدامات ساسانیان در زمینه تاسیسات آبرسانی شهر ی است. در زمان قدیم، آب رودخانه‏ای را كه از طرف شمال به شهر نیشابور سرازیر می‏شد، از زیرزمین به داخل شهر می‏آوردند و آن را پس از رسیدن به شهر، به وسیله رشته‏های متعدد قنوات به محله‏های و خانه‏ها تقسیم می‏كردند. به طوری كه تقریباً بیشتر مناطق، دارای آب جاری بوده است.

تقسیم آب زاینده رود نیز همانطور كه ذكر شد، به اردشیر بابكان نسبت داده شده است. شاید احداث مادی ‏های اصفهان نیز از اقدامات دوره ساسانی باشد. این رسته یادآور می ‏شود كه نامگذاری رودخانه زرین رود (زاینده رود) از اقدامات اردشیر بابكان بوده است.

● مصالح ساختمان به كار رفته در پل شهرستان

الف) سنگ

از لاشه سنگ و ملات برای ساختن پل استفاده شده است.

ب) آجر

در ساختمان پل و بنای موسوم به گمرك خانه، از آجر استفاده شده است. ابعاد آجرها به این شرح است ۲۵*۲۵*۵ سانتیمتر، قرمز رنگ ۲۶*۲۶*۵ سانتیمتر، كرمی مایل به سبز.

پ) خشت

ابعاد خشت‏ها به علت اندودی كه در اثر مرمت‏های مكرر بر روی آن انجام شده، نامشخص می ‏باشد. از خشت، در ساختمان گمرگ خانه پل استفاده شده است.

● خصوصیات پل شهرستان

طول پل مزبور از ستون مدور آجری تا انتهای سنگفرش قدیمی، در حدود ۱۰۵ متر و عرض آن از ۴/۲۵ تا۵ متر متغیر است. جهت پل، شمالی - جنوبی با كمی انحراف است. انحراف آن از فاصله چهل متری از سمت جنوب آغاز می‏گردد كف پل هموار نیست، بلكه از مركز پل در دو سمت دارای شیب ملایمی است.

پل شهرستان دارای یازده چشمه و دوازده پایه سنگی بزرگ است دو دهنه كناری آن، مربوط به نهرهای منشعب از رودخانه است. بر روی هر كدام از پایه ‏های سنگی، یك طاقنما دیده می‏شود كه از پایه سوم (سمت جنوب) شروع شده و تعداد آنها به هشت عدد می ‏رسد، ابعاد آنها متفاوت است در سمت شمال پل، بنایی از خشت و آجر ساخته شده كه سقف آن فرو ریخته بود. بنا دارای اتاق كوچك و دو طاقنما به عرض ۱/۱۶ متر و ارتفاع ۹۳ سانتیمتر می‏باشد. این ساختمان به گمرك خانه شهرت دارد كه مرمت كرده و به صورت چاپخانه سنتی در آورده ‏اند.

در یكی از جرزها، یك ستون مدور آجری به ارتفاع ۱/۳۰ سانتیمتر به دست آمده كه ابعاد آن ۲۵*۱۷/۵*۵ سانتیمتر و قرمز رنگ می ‏باشد آجرها، به دلیل اینكه بتوانند ستون دایره‏ای شكل ایجاد كنند، به صورت ذوزنقه‏ای ساخته شده ‏اند.

● شیوه ساختمان پل

همانطور كه ذكر شد، پل بر بستر صخره‏ای رودخانه احداث شده است. در زمان‏های باستان، برای ایجاد پل‏ها، بستر صخره‏ای رودخانه انتخاب می‏شد. همچنین محل مورد نظر را در جایی انتخاب می‏كردند كه رودخانه باریك شده است. این شیوه، برای استحكام و صرفه جویی در مصرف مصالح در ساختمان پل به كار گرفته می‏شد در این شیوه، ابتدا صخره را تراشیده سپس با سنگ و ساروج پایه‏های پل را به وجود می ‏آوردند. در ساختن پل شهرستان نیز از همین شیوه استفاده شده، و پایه‏ها را از سنگ لاشه و ساروج ساخته ‏اند.

به نظر می ‏رسد تمام پل از سنگ و ملات ساخته شده و سپس بعد از ویرانی كه بر اثر طغیان‏های مكرر زاینده رود صورت گرفته، طاق‏ها را مرمت كرده‏اند. آثار مرمت، به خاطر ناهمگونی قوس های طاق مشخص می‏باشد . آثار بجامانده از پل و مرمت‏ها را اینگونه می‏توات تقسیم بندی كرد:

۱) آثار بنای اولیه در پا طاق قوس‏ ها كه از سنگ و ملات استفاده شده، با پایه‏های پل از نظر مصالح یكسان می ‏باشند.

۲) آثار مرمت بعدی كه به شیوه اولیه ساختمان پل و با سنگ و ملات انجام گرفته است. این مصالح اندكی با مصالح اولیه از نظر ابعاد سنگ‏ها متفاوت می ‏باشد.

۳) قسمت‏های بالای طاق چشمه‏ها كه مرمت شده، در دوران بعدی (احتمالاً سلجوقیان) با آجر مرمت شده است. ابعاد آجرهای این قسمت ۲۵*۲۵*۵ و رنگ قرمز ملایم می‏باشند. آجرهای مذكور با آجرهای ستون روی پل، از نظر جنس و ابعاد یكسان می ‏باشد. بر روی آجرها از اندود مقاومی استفاده شده است.

۴) قسمت‏های دیگری از پل، از جمله حاشیه قوس‏ها و بعضی نقاط دیگر طاق‏ها یا آجرهایی به ابعاد ۲۶*۲۶*۵ به رنگ كرمی مایل به سبز مرمت شده است. این مرمت بر اساس نوع آجرها، احتمالاً به دوران صفوی مربوط می‏گردد. نمونه آجرهای یاد شده در ساختمان پل خواجوی اصفهان نیز به كار گرفته شده و مرمت‏های دوران اخیر نیز با آجری به همین شكل انجام گرفته است.

۵) آجرهای دیگر در مرمت پل به كار گرفته شده كه ابعاد آن عبارتند از: ۲۰*۲۰*۴ ۲۳*۲۳*۷ سانتیمتر، رنگ این آجرها، كرمی مایل به زرد و كرمی مایل به قرمز است.

● نتیجه

از سبك ساختمان پل می‏توان دریافت كه تاریخ احداثل پل، با ساختمان اولیه كه در تپه اشرف ایجاد شده، مربوط به یك دوره است. به كارگیری مصالح و بریدن صخره‏ها، همه حاكی از این موضوع می‏باشد. احتمالاً پل،

در دوران آل بویه، سلجوقی و صفوی، مورد مرمت كلی قرار گرفته است. اهمیت پل كه تا دوران صفوی، راه اصفهان به شیراز از فراز آن می‏گذشت، محرز می‏باشد.

اصفهان، دارای دو پل دیگر نیز هست كه به شیوه پل شهرستان، بر روی صخره‏های كف رودخانه ایجاد شده‏اند. ساختمان اولیه آنها را نیز به دوران پیش از اسلام نسبت می‏دهند، مانند پل مارنان . پل مزبور در طغیان‏های زاینده رود ویران شده و در سال ۱۳۶۷ به طور كامل بازسازی شد. در عكسی كه زمان ویرانی پل برداشته شده است، می‏توان استفاده از مصالح متنوع را، مانند پل شهرستان، مشاهده كرد؛ همچنین پل خواجو كه در دوران صفوی به طور كامل بازسازی شد. بنابراین شاید بتوانیم اساس بنای این سه پل را از احداثات زمان ساسانیان بدانیم.

از دیوار خشتی كه به موازات رودخانه، در حفاری سال ۱۳۵۲ به دست آمد، می‏توان پی برد كه قسمت شمالی پل - كه شهرستان نامیده می ‏شده - كاملاً محصور بوده و راه دست یافتن به شهر، تنها از طریق بنای گمرك خانه پل بوده و در واقع گمرك خانه، دوازه شهرستان محسوب می‏ شده است.

یا آثار بجا مانده از پل و پیرامون آن، می ‏توان نتیجه گرفت كه پل شهرستان در دوره ساسانی ساخته شد و سپس در دوران بعد از اسلام، به دفعات مورد مرمت قرار گرفت. زیرا پل، بنایی است كه برای همگان سودمند است و باید آن را حفظ می‏كردند. بنای گمرك خانه پل، مربوط به دوران بعدی است. با این نوع بناها از روزگار آل بویه آشنا هستیم. نمونه‏های از آن، در بند امیر در جلگه مرودشت باقی مانده است. ولی به احتمال زیاد، این شیوه ماخوذ از دوره پیش از اسلام می‏باشد و، شاید گمرك خانه بر بنایی كهنتر ساخته شده باشد. بنابراین اگر ساختمان اولیه تپه اشرف را بنای تدافعی قلمداد كنیم، دلیل منطقی خواهیم یافت كه نگهبانی از پل ورود و خروج به شهر را از وظایف ساكنان قلعه بدانیم.