اولین قدم برای یک سنت فراموش شده

موسیقی ویژه مراسم رمضان در ایران, عمری چند صد ساله و بلكه هزار و اندی ساله دارد ولی خیلی كم مورد توجه پژوهشگران موسیقی مناطق ایران قرار گرفته است

● موسیقی رمضان در ایران

موسیقی ویژه مراسم رمضان در ایران، عمری چند صد ساله و بلكه هزار و اندی ساله دارد. ولی خیلی كم مورد توجه پژوهشگران موسیقی مناطق ایران قرار گرفته است. چند سال پیش، محقق گران‌قدر جناب آقای سید احمد وكیلیان (همكار استاد زنده‌یاد سید ابوالقاسم انجوی شیرازی در رشته فرهنگ عامه)، مقاله‌ای درباره مراسم رمضان در یكی از فصل‌نامه‌های تخصصی مربوط به فرهنگ مردم نوشته بودند كه در آن اشاره كوتاهی به مراسم و اشعار خوانده‌شده در ایام رمضان شده بود.

موسیقی و اشعار مربوط به یوم المبارك رمضان، البته در تهران و شهرهای بزرگ مدتهاست كه نابود شده ولی در روستاها و شهرستانهای دورد‌َست باقی است، هر چند نه به قوت سابق ولی هر چه هست میراث، عزیز و ارزشمندی است.

محقق بصیر و ایران‌شناس، آقای هوشنگ جاوید، اولین كسی است كه به این مهم دست زده و كتابی ویژه مراسم موسیقایی این یوم المبارك را به همت انتشارات مركز موسیقی حوزه هنری روانه كتاب‌فروشیها كرده است. این اولین قدم برای شناخت یك سنت فراموش‌شده است. سنتی كه البته در سیستم زندگی امروز ما دیگر مثل سابق اجراشدنی نیست، ولی شناخت و نگهداری باقی‌مانده‌های آن، لازم است. در اینجا باید از محقق و ناشر سپاسگزار بود كه اثری این چنین برای شناخت گوشه‌ای از فرهنگ موسیقی مذهبی در ایران را برداشته‌اند.

كتاب، چهار مقدمه دارد! قبل از این چهار نوشته، مقدمه دیگری بدون نام و با آغاز «به نام اعطاكننده عید صیام» به قلم رئیس دفتر موسیقی حوزه هنری نوشته شده كه زمینه انتشار این اثر را توضیح می‌دهد. مقدمه‌های بعدی به قلم بهروز وجدانی (پژوهشگر شناخته‌شده و صاحب تألیفات)، محمدهمایون سپهر (مدیر گروه علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی) و سید احمد وكیلیان (پژوهشگر و مدیرمسئول فصل‌نامه فرهنگ مردم) نوشته شده است.

وجود این همه پیش‌گفتار در یك كتاب شاید كمی نامربوط به چشم بیاید، ولی نشان‌دهنده اهمیت موضوع و نیز علاقهٔ صاحب‌قلمان به این موضوع است. كتاب سه قسمت اصلی و دو قسمت فرعی دارد: آیین سحر، آوازهای نیمه ماه رمضان، آیین نوبت‌زنی و نقاره‌زنی در ایران، سه قسمت اصلی آن و دو قسمت فرعی آن، «رو در رو» و بخش «اضافات حواشی و تعلیقات» هستند، بخشی دیگر نیز با عنوان «شنیده‌ها» فرع به فرع در آخر كتاب آمده است. این اثر، تركیبی از پژوهش میدانی و پژوهش كتابخانه‌ای است. متأسفانه مؤلف محترم، فهرست منابع كتابخانه‌ای مورد استفاده خود را آن چنان كه باید در فهرست مراجع هر كتاب دید، ذكر ننموده و این از نقایص كتاب به عنوان یك كار پژوهشی است. استنادات او به كتابهای مختلف از اظهار نظرهای شخصی او مجز‌ّا نشده و اگر كسی بخواهد به این كتاب ارجاعی بدهد، به درستی نمی‌داند كه كدام یك از مطالب، از دیگران است و كدام یك از مؤلف و جداسازی آنها دشوار است. اما این نقایص، از ارزش كار آقای جاوید كم نمی‌كند. رعایت آنها می‌توانست بر ارزش كار ایشان بیفزاید.

▪ از عناوین ذیل سرفصلهای اصلی كتاب، می‌توان به این موارد جالب توجه اشاره كرد:

ـ موسیقی رؤیت هلال

ـ سحرخوانی با تنبور و دوتار

ـ جار كشیدن

ـ مقتل‌خوانی و منقبت‌خوانی

ـ پیش‌خوانی و مناجات‌خوانی در نقاط مختلف كشور

ـ نااهلی‌خوانی

ـ ق‍َن‍َبرخوانی و پند و توسل‌خوانی

ـ رساله آداب آوازهای گلدسته

ـ نوبت‌زنی در عهد صفویان

ـ موسیقی نقاره‌خانه عصر قاجار

ـ نقاره‌خوانی در حرم رضوی

ـ گفت‌وگو با سرنانوازان

ـ نقاره‌نوازان (كرنانوازان مناطق مختلف ایران، و ...

خاطرات استاد علی بلوك‌باشی در نقاره‌نوازی سبزوار. گذشته از این مطالب كه برای هر كتابخوانی ـ چه موسیقیدان باشد و چه نباشد ـ قابل استفاده است، شنیدن لوح فشرده این موسیقیها كه با تحمل مشقتهای سفر و مشكلات ضبط در مناطق، فراهم شده، لذت دیگری دارد كه می‌تواند مكمل مطالعه كتاب باشد.

بدون شك، پژوهشگران گرامی و مقدم بر همه آنها، جناب هوشنگ جاوید كه اكنون مدتی است بر اثر ناملایمات زمانه، به ارض اقدس حضرت علی بن موسی الرضا (ع) اسكان گرفته‌اند و از قیل و قال مردم و محافل موسیقی بریده و به كنجی نشسته‌اند، می‌توانند این كار ارزشمند را تكمیل كرده و به جلدهای بعدی برسانند و از هر نظر در ارتقای حاصل پژوهش خود بكوشند. استقبالی كه رسانه‌های عمومی و صدا و سیما (با ساختن فیلمی در شبكه چهار در حال پخش) در این ماه مبارك از این كتاب كرده‌اند، می‌تواند تشویقی برای این كار باشد.

فخرالسادات برزگر بهروز

نوشته هوشنگ جاوید

نت‌نگاری محمدرضا درویشی، تهران، انتشارات سورهٔ مهر