رستگاری در خانه همسایه

مدرسه ایرانیان در استانبول سرنوشت ۹۰ ساله دارد بانیان اصلی این مدرسه عده ایی از تجار معروف و آزادیخواهی بود که پس از جنگ جهانی اول به عثمانی آن زمان کوچ کرده بودند, از عملکرد این دست از ایرانیان که در قلمرو عثمانی مدرسه تاسیس کرده بودند اطلاع چندانی در دست نیست, اما با حضور افرادی چون صادق رضازاده شفق, ممتازالدوله و سیدحسن تقی زاده می توان به کنه و ذات آن دست یافت

مدرسه ایرانیان در استانبول سرنوشت ۹۰ ساله دارد. بانیان اصلی این مدرسه عده‌ایی از تجار معروف و آزادیخواهی بود که پس از جنگ جهانی اول به عثمانی آن زمان کوچ کرده بودند، از عملکرد این دست از ایرانیان که در قلمرو عثمانی مدرسه تاسیس کرده بودند اطلاع چندانی در دست نیست، اما با حضور افرادی چون صادق رضازاده‌شفق، ممتازالدوله و سیدحسن تقی‌زاده می‌توان به کنه و ذات آن دست یافت. اسناد معتبری در این باره موجود است که برخی ایرانیان برای پیوند با فرهنگ ایرانی خود در خارج از کشور، به این کار مبادرت ورزیدند. بطور نمونه گروهی از ایرانیان تاجر و جمعی از فرهنگ دوستان مقیم استانبول، انجمنی تشکیل داده و دبستان ایرانیان استانبول (۱۳۰۱ق/۱۸۸۴) را تاسیس کردند. برخی از آنان عبارت بودند از: «حاجی محمود آقا تاجرصدقیانی، حاجی حسن آقا تاجر صدقیانی، حاجی عباس آقا تاجر ایروانی، عبدالهادی آقا تاجر تبریزی، مشهدی آقا تاجر حبشی، حاجی میرزا حسین آقا تاجر اصفهانی، حاجی زین‌العابدین آقا تاجر خویی مشهور به بیت‌الله و حاج رضاقلی خراسانی.» مدیریت این انجمن بر عهده حاج رضاقلی خراسانی بود و برای ادار‌ه مدرسه، نظامنامه‌یی به تاریخ دوم شعبان ۱۳۰۱ق در هشت فصل و یکصد و دو ماده تنظیم شد و تمام امور مربوط به چگونگی اداره مدرسه، شرایط ثبت‌نام، شرایط شاگردان و معلمان و نحوه تدریس و مواد درسی و... در آن گنجانده شد که هدف از تاسیس و سیاست و روش‌های آموزش را به نیکی روشن می‌کند. این مدرسه تا سال ۱۳۰۶ش فعال و ۱۲۰ شاگرد در آن مشغول به تحصیل بود. رضازاده شفق یکی از معلمان زبان فارسی و تاریخ ادبیات ایران این مدرسه که مدتی در آذربایجان شوروی بود، پس از حمله روس‌ها به این منطقه به ترکیه مهاجرت کرد و در این مدرسه به تدریس پرداخت. کمتر از یک دهه بعد این دبستان مجددا آغاز به کار کرد و هم‌اینک نیز فعالیت دارد.

● مدرسه ایرانیان در استانبول

مدرسه ایرانیان استانبول که اکنون در سال تحصیلی۹۱- ۱۳۹۰، از پایه اول ابتدایی تا پایان پیش دانشگاهی (رشته‌های ریاضی و تجربی) را در بر دارد، دارای ۲۱۵ نفر دانش‌آموز پسر و دختر است. برنامه کلاس‌ها همان برنامه‌یی است که در مدارس داخل کشور اجرا می‌شود. ساعت کار از ۸:۱۵ الی ۱۳:۳۰ است و بعدازظهرها کلاس‌های تقویتی و فوق برنامه دایر می‌شود. این آموزشگاه از نوع نمونه مردمی است و بخش عمده هزینه‌ها از راه شهریه دانش‌آموزان تامین می‌شود. آموزگاران و دبیران مجتمع، اکثرا تحصیلات لیسانس و فوق‌لیسانس دارند و در تخصص خود از آگاه‌ترین دبیران کشورند که از طریق مصاحبه و مسابقه برگزیده می‌شوند.

مدت ماموریت آنها به ترکیه، هر یک دو سال و حداکثر سه سال است. شیوه تدریس و ارزشیابی همان است که در کشور جریان دارد. دانش‌آموزان همزمان با دانش‌آموزان مدارس داخلی امتحان می‌دهند و معمولا برای امتحانات هم ناظری از تهران اعزام می‌شود.

آنچه من را به این مدرسه جلب کرد، عوامل متعدد بود: زمان تاسیس مدرسه، چگونگی تشکیل آن، نظامنامه مدرسه، وجود بعضی معلمان که سراسر شوق بودند و در قبولی دانش‌آموزان ایرانی در دانشگاه‌های ترکیه تاثیر داشتند، همبستگی و تجمعی که این مدرسه در میان ایرانیان مقیم استانبول به وجود آورده بود و سرانجام زنده نگه داشتن زبان فارسی در ترکیه و انتشار روزنامه‌های فارسی زبانی که در انقلاب مشروطیت موثر بوده است.

۱) تاسیس مدرسه

مدرسه ایرانیان مقیم استانبول، در سال ۱۳۰۱ ق/ ۱۲۶۳ ش/ ۱۸۸۴ م، چهارده سال پیش از آنکه مدرسه‌یی در تهران دایر شود به وجود آمد. موسسان مدرسه، گروهی از تجار و فرهنگ دوستان ایرانی بودند که ابتدا در استانبول انجمن تاسیس کردند. مدیریت این انجمن به عهده حاج رضاقلی خراسانی بود. جالب است بدانیم که هم‌اکنون در استانبول «انجمن خیریه مقیم ترکیه» (تاسیس ۱۹۴۵) به مدیریت محمد ابراهیم برهان الدین شبستری و درآمد ماهانه ۲۰ هزار دلار دایر و در خدمت امور فرهنگی واقتصادی و اجتماعی نیازمند است. مدرسه ایرانیان در یک اتاق استیجاری در محله والد خان در کنار مسجد فعلی ایرانیان، با ۹ نفر دانش‌آموز شروع به کار کرد و میرزاعلی‌خان خویی و سپس حاج رضاقلی خراسانی معلمان این کلاس شدند. حاج رضاقلی با حضور سفیر ایران در ترکیه، جلسه‌یی تشکیل داد.

در آن جلسه تصویب شد که از طرف ایرانیان کنسرتی ترتیب داده شود. این کنسرت تشکیل شد و از محل درآمد فروش بلیت، خانه‌یی نزدیک سفارت ایران، در بهترین محله استانبول، خریداری شد و به مدرسه اختصاص یافت. پس از چند سال محل مدرسه فروخته شد و جای دیگری به وسعت ۹۰۰ مترمربع در محله سلطان احمد، جنب دادگستری استانبول خریداری شد. این محل در سال ۱۲۷۹ شمسی به بیمارستان تبدیل شد و یکی از مجهزترین بیمارستان‌های آن شهر شد. سنگ نوشته‌یی از افرادی که به ساخت بیمارستان کمک کرده‌اند، در ساختمان موجود است.

اکنون مدرسه با ۱۷۸۰ متر مربع زیر بنا، در چهار طبقه و در مالکیت وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران قرار دارد. مدرسه به آزمایشگاه، کارگاه، سالن اجتماعات، کتابخانه و یک سوییت جداگانه مجهز است.

۲) نظام نامه خصوصی دبستان ایرانیان استانبول

در سال ۱۲۶۳، یعنی در همان سال تاسیس مدرسه، نظام نامه‌یی در هشت فصل و ۱۰۲ ماده تنظیم شد و همه امور مربوط به اداره مدرسه، شرایط ثبت نام، شرایط دانش‌آموزان و معلمان، روش تدریس و مواد درسی در آن منظور شد. بطوری که هر کس به خوبی و روشنی تکلیف خود را می‌دانست. طبق موادی از این نظام نامه، مدت تحصیل در مدرسه ۸ سال است و فارغ‌التحصیلان شهادت نامه می‌گیرند و به کار می‌پردازند. ماده ۲۲ این نظام نامه، دروسی را که باید شاگردان بخوانند، به این ترتیب مشخص کرده:

فارسی خواندن و نوشتن، علم عقاید، حرف و نحو عربی، منطق و معانی، تاریخ عمومی، تاریخ ایران، رسم، علم حساب، جغرافیا، هندسه جبر، هندسه رسمیه و مناظر مستویه، حکمت طبیعیه، کیمیا، تاریخ طبیعی، علم هیات قوانین دول، علم ثروت، اصول دفتر جدیدو لسان اجنبی.

- ماده سی‌ام: زبان رسمی دبستان فارسی است. معلم دایمی دبستان و خلیقه‌ها مجبورند کودکان را فارسی آموخته و به تکلم کردن فارسی مجبور نمایند.

- ماده سی و هشتم: از برای دبستان، حکیم مخصوص [پزشک] معین خواهد شد که لاقل پانزده روز یک مرتبه به دبستان آمده، شاگردان را معالجه کرده و از برای هر یک معالجه لازم باشد، نسخه دوا خواهد داد. [مورد توجه وزارت آموزش و پرورش]

- ماده پنجاه و یکم: در دبستان، زدن معاملات تحقیریه به کل ممنوع است.

- از موارد دیگر: معلم‌ها دایما با شاگردان با احسن معاملات حرکت کرده و تنبیهات و وصایا را نیز تا زمان مناسب اجرا نمایند. دبستان هیچ‌وقت بی‌معلم نباید بماند. شاگردان در دبستان نماز خود را ادا خواهند کرد. شاگردانی که زحمت کشیده و جلب‌توجه مافوق خود را کرده‌اند، اسامی آنها با خط جلی در لوحه مخصوص تحسین ثبت و در درسخانه آویخته خواهد شد.

۳) معلمان این مدرسه

در فهرستی که آقای محمدعلی سلیمی‌نسب از مدیران مجتمع آموزشی فجر استانبول تهیه کرده است، غیر از حکمت بیک و الکساندر بیک که از مردم ترکیه و فرانسه‌اند، ۴۵ نفر ایرانی در طول ۱۲۶ سال اخیر، مدیریت مدرسه را بر عهده داشته‌اند که نمونه آنها شادروانان حسن تقی‌زاده و علی جواهرکلام بودند. یکی از مدیران دوره‌های اخیر این مدرسه سیدکاظم معصومی‌لاری بود که دو نوبت بمدت چهار سال مدیر مدرسه شد. ایشان را در انجمن خیریه ایرانیان مقیم استانبول دیدم. انسان فرهیخته و معلمی آگاه و نمونه بود و اکنون ۷۷ سال دارد. او در دفتر یادداشتم چنین نوشته است:

«سیدمحمدکاظم معصومی‌لاری، متولد ۱۳۱۲ شمسی در کنگاور، دوره شش ساله ابتدایی را در مدرسه رازی کرمانشاه تمام کردم، دوره اول متوسطه را در دبیرستان بغداد و دوره دوم متوسطه را در دبیرستان فردوسی تهران.سال ۱۹۵۷ برای تحصیلات عالی به استانبول آمدم. در همان سال به علت داشتن خط خوب، در سرپرستی امور دانشجویان در ترکیه و مدرسه ایرانیان استخدام محلی شدم و بمدت ۲۳ سال اداری بودم و هم سرپرستی امور دانشجویان و هم تدریس کردم. از سال ۱۹۵۸ تا این تاریخ هفته‌یی چهار روز در دانشگاه، انجمن خیریه، کتابخانه ملی ترکیه و انجمن بازرگانی ایرانی، کلاس زبان و ادبیات برای ترک‌ها و ایرانیانی که در استانبول متولد شده‌اند، ولی زبان مادری را نمی‌دانند، برگزار می‌شود.»

آقای معصومی می‌گفت پس از انقلاب اسلامی در حالی که ۲۳ سال معلمی کرده بودم، به من اعلام شد که می‌توانم به تهران بروم و به استخدام رسمی دولت درآیم. به تهران رفتم. به من گفتند باید در منطقه ۸ تهران مشغول شوم و کارم را ادامه دهم. گفتند نمی‌شود و تنها راهی که برای برگشت داری، خرید خدمت است. من هم به وزارتخانه رفتم. به اتاق مرحوم باهنر، وزیر آموزش و پرورش، و نامه‌یی نوشتم و همه حق و حقوقم را به دولت و شخص وزیر واگذار کردم تا صرف امور خیریه کنند. باز هم رضایت نمی‌دادند. می‌گفتند ممکن است بعد از شما فرزندانت اعتراض کنند. من امضای موافقت فرزندانم را گرفتم و تحویل دادم و به ترکیه بازگشتم. با وجود اینکه الان ۵۳ سال است در ترکیه زندگی می‌کنم حاضر نیستم ملیت ایرانی خود را از دست بدهم.»

موضوع عشق به ایران و ملیت ایرانی را به هریک از ایرانیان مقیم استانبول که دیدار کردم، کاملا احساس کردم. خانم هنرمندی می‌گفت، با همه مشکلات خارجی بودن را تحمل و ملیت خود را حفظ می‌کنم. یکی دیگر از معلمان این مدرسه، رضا‌زاده شفق بوده است که «تدریس فارسی و تاریخ ادبیات ایران را در این مدرسه بر عهده داشت. شفق پس از حمله روس‌ها به آذربایجان و کشتار آزادیخواهان و تعطیلی روزنامه شفق، به ترکیه رفت و در این مدرسه به آموزش پرداخت[صدر هاشمی].»

۴) مرکز تجمع ایرانیان

مدرسه ایرانیان استانبول محل تجمع ایرانیان و بحث‌های آزادیخواهان و تبادل نظر در مسائل ایران و بویژه موضوع مشروطیت بوده است. معمولا روزنامه‌های فارسی زبان که در ترکیه منتشر می‌شدند، از روزنامه‌های تهران پیشروتر و روشنگرتر بودند و در آنجا نوشته، و چاپ و به ایران فرستاده می‌شدند. این روزنامه‌ها عبارت بودند از: آزادی (۱۳۲۷ ق)، اختر (۱۳۱۳ ق)، سروش (۱۳۲۷ ق) به مدیریت علی اکبر دهخدا، شاهسون (۱۳۰۶ق) به مدیریت حاج عبدالرحیم طالبوف، شمس (۱۳۲۷ ق)، شیدا (۱۳۲۹ ق) و فکر استقلال (۱۳۲۸ق) . مدرسه ایرانیان استانبول مرکزی برای انتقال فرهنگ غربی به ایران بوده است. این مدرسه سبب شد که در ایران مدارس مشابهی تاسیس شود و آموزش و پرورش جدید گسترش یابد. سهراب احسانی، دبیر فیزیک مدرسه بر این باور بود که سطح آموزش در مدرسه ایرانیان از مدارس ترکیه بسیار بالاتر است و حتی شاگردان این مدرسه بیشتر از دانش‌آموزان ترک در دانشگاه‌ها قبول می‌شوند.

دکتر اسفندیار معتمدی

منابع:

۱. دست نوشته‌های آقای محمد علی سلیمی‌نسب

۲. مدارس جدید در دوره قاجاریه، تالیف اقبال قاسمی پویا، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، ۱۳۷۷.

۳. روزنامه‌های ایران از آغاز تا سال ۱۳۲۹، تالیف ه، ل، رابینو، ترجمه و تدوین جعفر خمامی‌زلده.

۴. تاریخ مشروطیت ایران، تالیف احمد کسروی، صدای معاصر۱۳۸۰.

۵. تاریخ مطبوعات ایران، تالیف صدر هاشمی، جلد ۳.