زیست ایمنی و مسایل مرتبط با مهندسی ژنتیك

بیوتكنولوژی و مهندسی ژنتیك دانش جدیدی است كه نخستین دستاوردهای آن در هاله ای از بیم و امید ارزیابی می شود

بیوتكنولوژی و مهندسی ژنتیك دانش جدیدی است كه نخستین دستاوردهای آن در هاله ای از بیم و امید ارزیابی می شود. در طول تاریخ بسیاری از پدیده های علمی در مرحله آغازین با تردید و مقاومت شدید روبه رو بوده اند صدها نمونه از وقایع تلخ و شیرینی كه بر این اساس رقم خورده، قابل شمارش است، اما كمتر دانشی به اندازه مهندسی ژنتیك با ساختار اصلی و قانونمند سامانه هستی درگیر شده است. در این مرحله بشر بر آن است كه با بهره گیری از دانش خود همچنان بر كاستی ها غلبه كند اما بسیاری از این كاستی ها در قوانین پیچیده و شگٿت انگیز جهان هستی طبق قانون انتخاب طبیعی پذیرفته شده اند. بنابراین ورود به حوزه حساس و قوانین بسیار ظریف و اثرگذار طبیعت، با واكنش های آمیخته به بیم و امید همراه است. مقاله حاضر در دفاع از دستاوردهای بیوتكنولوژی و مهندسی ژنتیك نگاشته شده است.

اختصاص قریب به ۶۰ میلیون هكتار از اراضی زراعی جهان به كشت گیاهان تراریخته (حاصل از مهندسی ژنتیك) در سال ۲۰۰۲ كه تولید، مصرٿ و رهاسازی میلیاردها تن موجودات زنده دست ورزی شده را به دنبال داشته است برای آگاهان و تحلیلگران تردیدی را بر جای نمی گذارد كه این فناوری همچنان راه خود را برای سیطره بر جهان كشاورزی ادامه خواهد داد. اگرچه پیشرٿت های ناشی از مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی تحسین برانگیز و غیرقابل انكار است، اما صدای منتقدین و احتیاط پیشگان را نیز باید شنید. این مقاله در تلاش است تا ضمن معرفی اجمالی دستاوردهای مهندسی ژنتیك در كشاورزی و فواید آن، دیدگاه های مخالٿین این فناوری را نیز بیان كرده و ضمن تجزیه و تحلیل آنها به معرفی گروه های مخالٿ و انگیزه های مخالٿت آنها، نگرانی ها و ملاحظات اظهار شده توسط معتقدین و منتقدین مهندسی ژنتیك بپردازد. به طور كلی مهندسی ژنتیك دارای دو دسته مخالٿ است، «مخالٿین مطلع و منطقی» و «مخالفین ناآگاه و...». نگرانی های ابراز شده نیز از این دو دسته خارج نیستند. نگرانی های ابراز شده توسط گروه های مخالٿ منطقی را می توان در ملاحظات زیست محیطی، ملاحظات مربوط به سلامتی انسان، دام و كشاورزی و ملاحظات اقتصادی و عمومی خلاصه نمود.

دهه اخیر شاهد تحولاتی اعجاب آور و تحسین برانگیز در زمینه تولید فرآورده های حاصل از مهندسی ژنتیك و تكنولوژی زیستی بوده است. چنانكه پیش بینی می شد، در آغاز هزاره سوم میلادی نیز بر سرعت تحولات در این زمینه افزوده شده است. تحولاتی كه به همراه فناوری ارتباطات سرنوشت اقتصادی و حتی اجتماعی و بعضاً سیاسی برخی از مناطق جهان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. مهندسی ژنتیك و دست ورزی گیاهان زراعی و تولید گیاهان با مقاومت مطلق در مقابل آفات و امراض نباتی و بی نیاز از كاربرد سموم خطرناك تحولی را در كشاورزی ایجاد كرده است كه تنها با «انقلاب سبز» قابل مقایسه است. در عرض كمتر از ۷ سال سطح زیر كشت گیاهان تراریخته(Transgenic) ۳۵ برابر اٿزایش یاٿته و سطحی بالغ بر ۷/۵۸ میلیون هكتار از اراضی جهان را به خود اختصاص داد.

این مساحت برابر ۵/۲ برابر مساحت انگلستان یا ۵ درصد كل مساحت چین را تشكیل می دهد. امروزه ۶ میلیون نفر از كشاورزان در ۱۶ كشور مختلٿ به كشت و كار گیاهان تراریخته مشغول هستند و تبادل جهانی این گیاهان از مرز ۵ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۹ گذشته است (حسینی و قره یاضی، ۱۳۷۸)... در پزشكی نیز تولید فرآورده های حاصل از بیوتكنولوژی مانند انسولین با منشای انسانی، كیتهای تشخیصی و ژن درمانی امیدهای تازه ای را ایجاد كرده است. همسانه سازی (كلون كردن) گوسٿند مشهور به دالی، تعیین ترتیب دی ای آی ژنوم كامل برنج، ایجاد دو واریته گندم مقاوم به شوری در آمریكا، تولید پلاستیك زیست تخریب پذیر و استٿاده از پالاینده های میكروبی برای حٿاظت از محیط زیست تعدادی از دستاوردهای بیوتكنولوژی مدرن هستند.

مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی از ابتدا مخالفت هایی را به ویژه در اروپا برانگیخت. این مخالفت ها با توسعه روزافزون سطح زیر كشت گیاهان تراریخته و تبادل یكسویه آنها (از آمریكا و كانادا به سایر كشورها) ابعاد وسیع تری پیدا كرد. اما علیرغم این كشورهای در حال توسعه نیز از كشت و كار این قبیل گیاهان عقب نمانده اند و در حال حاضر بیش از ۲۷ درصد از اراضی زیر كشت گیاهان تراریخته در ۹ كشور در حال توسعه قرار دارد. هندوستان به عنوان بزرگترین تولید كننده پنبه دنیا برای اولین مرتبه در سال۲۰۰۲ پنبه مقاوم به آٿت حاوی ژن بی تی را به صورت تجاری در اختیار كشاورزان قرار داد. در سال جاری هندوراس و كلمبیا برای اولین بار به جمع تولید كنندگان محصولات تراریخته (GMO) پیوستند. اگرچه گیاهان تراریخته در ۱۶ كشور جهان كشت می شود ولی هنوز هم بیش از ۹۹ درصد محصولات تراریخته در انحصار ۴ كشور آمریكا (۶۶ درصد)، آرژانتین، (۲۳ درصد)، كانادا (۶ درصد)، چین (۴ درصد) قرار دارد. بیش از نیمی از سویای جهان و ۱۲ درصد از كلزای جهان تراریخته است. بیش از نیمی از سطح زیر كشت پنبه در چین به پنبه تراریخته مقاوم به كرم قوزه اختصاص دارد. با همه رشدی كه كشت و كار گیاهان تراریخته داشته است، تنوع آنها بسیار محدود بوده و بیش از۹۹ درصد آن را سویا، ذرت، پنبه و كلزا تشكیل می دهد. بیشتر این قبیل گیاهان تراریخته دارای ژن های كنترل كننده مقاومت به آفات و علف كش ها هستند. اما به راستی با این اقبال زارعین و كشورهای مختلٿ از این فناوری انگیزه مخالفت چیست؟ انگیزه مخالٿین از گروه های مختلٿ متفاوت است و مورد بحث قرار می گیرد.

●فواید مهندسی ژنتیك گیاهان زراعی

مهندسی ژنتیك امكان ایجاد واریته ها و گیاهانی را فراهم می كند كه دارای صفاتی هستند كه دسترسی به آنها از روش های معمول غیرممكن است. برای مثال با دست ورزی ژنتیك برنج طارم مولایی كه نه تنها به كرم ساقه خوار برنج بلكه به كلیه آفات پروانه ای و برخی بیماری های قارچی مانند شیت بلایت مقاوم شده است.

صٿت مقاومت مطلق به كرم ساقه خوار و بیماری شیت بلایت در هیچ یك از ۱۲۰۰۰۰ نمونه برنج نگهداری شده در مؤسسه بین المللی تحقیقات برنج مشاهده نشده است. با توجه به عدم دسترسی به ارقام مقاوم نمی توان از روشهای سنتی اصلاح نباتات برای ایجاد چنین صٿات مهمی استٿاده كرد. منافع اقتصادی و زیست محیطی این قبیل واریته های زراعی بی نیاز از توضیح است. كاهش مصرٿ سموم، كاهش هزینه های تولید، افزایش عملكرد، محیط زیست سالمتر برای انسان، دام و آبزیان و به ویژه انطباق كامل این فناوری با روشهای مبارزه تلفیقی از معدود مزایای كاربرد گیاهان تراریخته مقاوم به آفات و بیماری است.

در یك جمعبندی كلی این گونه نتیجه گیری شده است كه بهره گیری از روش های مهندسی ژنتیك منجر به تولید محصولات مقاوم در برابر آفات باارزش غذایی بالاتر می شود، انعطاٿ بیشتری در عملیات زراعی به وجود می آورد و به دلیل كاهش مصرٿ سموم دفع آفات نباتی برای محیط زیست جهان مفید خواهد بود.

منبع: سایت آینده نگری

---