تدبیر همیشه حرف اول را می زند

لزوم تدوین سند ملی کاهش مخاطرات زلزله در تهران

تدبیر و مدیریت کاهش مخاطرات، از بازتوانمندی، بهبود، سروسامان و سازمان‌دادن مجدد افراد و بازسازی زیرساخت‌ها و دارایی‌های تحت‌تاثیر یک رویداد، مثل زلزله هزینه کمتری دارد. بنابراین شک نکنید و نکنیم که تدبیر برای کاهش مخاطره، راهکاری است که هم‌اکنون و در آینده حرف اول را خواهد زد، هزینه کمتری نیز دارد، عاقلانه نیز هست. با سوله‌سازی و حرکت‌های نمایشی، نمی‌توان از مخاطرات یک رویداد مثل زلزله کاست. اکنون مراکز تصمیم‌سازی و اجرایی ایران، سرگرم مدیریتی تحت‌عنوان مدیریت بحران و سرآغاز ترویج نوعی پاسخ پرهزینه و غیرفراگیر به یک رویداد است؛ رویدادی که مصونیت در برابر آن، باید طی فرآیند ‌روبه‌رشد توسعه و به‌طور مستمر دیده می‌شد. اگر به شهر تهران از منظر زلزله و آسیب‌پذیری، نظری داشته باشیم، درمی‌یابیم که تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران شهر تهران و به پیروی از آنها شهروندان، یا بی‌اطلاع از موضوع بودند یا اطلاع داشتند و سهل‌انگاری کردند. در هر دو حالت، قصور در مسوولیت چه در قلمرو تصمیم‌سازی و چه در معنای شهروندی تلقی می‌شود.

چرا تهران به‌عنوان پایتخت، آسیب‌پذیرترین شهر ایران در برابر رویداد زلزله است؟ آیا با جابه‌جایی پایتخت، این آسیب‌پذیری کاهش می‌یابد؟ مسلما نه. با انتقال پایتخت نه‌تنها همین رویه و جهان‌بینی آشوبگرانه و هزینه‌بر، به مکان دیگر منتقل می‌شود، بلکه تهران هم به حال خود و بدون تدبیری برای آینده و زلزله احتمالی آن رها می‌شود، مگر آنکه تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران برای تهران و دیگر شهر‌های ایران، ساختار فکری متکی بر همکاری مشترک علمی و استفاده از داده‌های علمی علوم مختلف مثل زلزله‌شناسی، مخاطره‌شناسی، علوم‌اجتماعی و رفتاری، علوم‌محیطی، مهندسی و فنی، علوم دینی و علوم‌پزشکی را شاخص و راهنمای اجرای تصمیم خود تلقی کنند.

اگر به سابقه مطالعات شهری شهرهای ایران نگاه کنیم، درمی‌یابیم که کاستی‌های علمی زیادی در آنها مشاهده می‌شود. مهم‌تر اینکه در اجرا، حتی به همین کاستی علمی نیز توجه نشده است. آیا با همین روند می‌خواهیم ایران آینده را بسازیم؟ پس نیازمند بازاندیشی در آنچه ساخته‌ایم و اتخاذ جهان‌بینی مناسبی برای آنچه می‌خواهیم بسازیم، هستیم. اینجانب این موضوع را در کتاب ژئومورفولوژی شهری، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۲ و کتاب تغییرات محیط بر مبنای معرفت‌شناسی معنوی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۱ مورد بحث قرار داده‌ام. خواننده گرامی نظر شما چیست؟

با وجود پیشرفت‌های مهمی که در تکنولوژی، تفسیر محیط، تولید مواد مقاوم و با کیفیت و رشد کیفی تخصص‌های مورد نیاز طی دوران انقلاب به‌وجودآمده، آسیب‌پذیری تهران در مقابل زلزله طی ۵۰سال گذشته بیشتر شده است. چرا؟ وزرای محترم مسکن قدیم‌وجدید، چرا؟ شهرداران محترم قدیم‌وجدید، چرا؟ مجلسیان محترم قدیم‌وجدید، چرا؟ دانشگاهیان محترم، چرا؟

مخاطرات زلزله در تهران و ایران نیازمند درک پیشرفته‌ای از تعامل شهروندان قاعده‌مند، محیط‌ طبیعی، سیاستگذاران و مجریان توسعه و عامل‌های تاثیرگذار روی آن است. فهم انواع گوناگونی از روابط و عامل‌های تاثیرگذار و ارزیابی و کیفیت‌بخشی به آن، چراغی منور برای انتخاب راه و راه آینده است.

افزایش مخاطرات زلزله در تهران به این دلیل است که پهنه سرزمینی تهران، قابلیت زلزله‌خیزی بالایی دارد، میزان آسیب‌پذیری اجتماعی تهران بالاست و زیرساخت‌های شکننده و آسیب‌پذیر و فشار وارده به آنها زیاد است. در صورت رخداد چنین رویدادی، هرگز بیمارستان‌های ایران پاسخگوی بازماندگان آسیب‌دیده نخواهد بود. مسوولان، بهوش باشید. ارتقای فرهنگ استفاده از علم و دانش، ارتقای فرهنگ ‌سازگاری، ارتقای فرهنگ سیاستگذاری و اجرا، مقاوم‌سازی، مناسب‌سازی، ارتقای سبک زندگی و توکل به خدای متعال را رویه جهان‌بینی خود قرار دهیم.

یک پیشنهاد عملیاتی برای آینده تهران و ایران در این است که به تدوین «سند ملی کاهش مخاطرات ناشی از زلزله» بپردازیم. انجمن مخاطره‌شناسی ایران تدوین این سند را در هم‌اندیشی کاهش مخاطرات زلزله (که به مناسبت سالروز قربانیان زلزله بم در سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح در تاریخ ۱۳۹۲/۱۰/۴ تشکیل داد)، پیشنهاد کرد و آمادگی انجام آن را دارد.

ابراهیم مقیمی

استاد جغرافیای طبیعی (ژئومورفولوژی) دانشگاه تهران و رییس انجمن مخاطره‌شناسی ایران