الگوهای نوگرایی در زنان ایرانی

تغییرات و تحولات سریع جوامع توسعه یافته در دو سده اخیر جوامع دیگر از جمله جامعه ایران را سخت تأثیر قرار داده است این تغییرات و تحولات برای جوامع توسعه یافته به مثابه پدیده های درونی و برای سایر جوامع به عنوان پدیده های بیرونی مطرح است

تغییرات و تحولات سریع جوامع توسعه یافته در دو سده اخیر جوامع دیگر از جمله جامعه ایران را سخت تأثیر قرار داده است. این تغییرات و تحولات برای جوامع توسعه یافته به مثابه پدیده‌های درونی و برای سایر جوامع به عنوان پدیده‌های بیرونی مطرح است.

بنابراین می‌توان گفت: جامعه ایران با شرایطی مواجه است كه تا حد زیادی مولود تفكر خاص كشورهای توسعه یافته است،‌ بدون اینكه زمینه فكری مناسب با آن در جامعه به وجود آمده باشد. این تحولات و تغییرات تأثیر خود را در ابعاد و سطوح مختلف جامعه به جای می‌گذارند و باعث می‌شوند مرزهای آشفته‌ای نسبت به زمان و مكان بیابند، كه تطابق آنها و به تبع آن تفكر حاكم بر كل جامعه و اعضای آن با شرایط موجود، دچار اختلال و بی‌نظمی گردد. بی‌ شك هر جامعه‌ای ضمن دارا بودن یكسری مؤلفه‌های مشترك با جوامع دیگر، دارای ویژ‌گی‌های منحصر به فردی است كه نوع اندیشیدن و سطح تفكر آن جامعه برآیندی از این دو می‌باشد. روش تفكر هر ملت پیامد‌های مهمی در سرنوشت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن ملت دارد و در نهایت جایگاه آن ملت را در جامعه‌ بین‌المللی تعیین می‌نماید.

روش تفكر به نظم اجتماعی یا سیستمی كه یك ملت در چارچوب آن زندگی می‌كند منتهی می‌شود. روش تفكر نسبت به تربیت، ماهیت استدلال، كار جمعی و نهادسازی،‌ اختلاف و تضاد سیاسی و ثروت ملی و مازاد محصول ملی، نمونه‌هایی هستند كه نهایتاً به نوعی نظم منجر می‌شوند. (سریع‌القلم،‌۱۳۷۷: ۷۲)

در جامعه ایران واژه‌های پیشرفت، رشد، توسعه، نوگرایی، تجدد، نوسازی،‌ مدرن بودن، فكر نوداشتن و... سالیانی است كه در بین اندیشمندان و روشنفكران رشته‌های مختلف به‌صورت تحلیلی یا مكتبی مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته است. وجه اشتراك این مباحث و گفت‌وگو‌ها در نگاهی به گذشته، چگونه بوده‌ایم، در نگاهی به حال، چگونه هستیم و در نگاهی به آینده چگونه باید باشیم، است. در نگاه به شرایط جدید طیفی از تقابل بین آنچه در گذشته بوده (سنت) و آنچه نو (مدرن) است، دیده می‌شود. آلن تورن جامعه‌شناس فرانسوی كشور ایران را جامعه‌ای می‌داند كه مدت زیادی است كه در پروسه‌ نوسازی قرار دارد. به نظر وی ایران دیگر یك جامعه صرفاً مذهبی نیست و یكی از مؤلفه‌های نوسازی وضعیت زنان است كه در ایران به سرعت در حال دگرگونی است. (تورن، ۱۳۸۲: ۴۷) اما گام نهادن در راه توسعه و نوسازی زمانی موفق خواهد بود كه برنامه‌ها توجه لازم و كافی به ابعاد انسانی توسعه و از جمله جنسیت داشته باشند. این خلاء حتی در مباحث نظری نیز موجب فقدان كارآیی لازم طرح‌ها می‌باشد.

●اهمیت و اهداف پژوهش

با وجودی كه داشتن تفكر مناسب با زمان دارای مرز جنسیتی نیست، باید توجه داشته باشیم، وجود آن در بین زنان یك جامعه به ویژه اگر در موقعیت انتقال آموزش و تربیت رسمی یك جامعه باشند، اهمیتی بارز دارد، چرا كه:

- زنان نیمی از جمعیت جامعه را تشكیل می‌دهند؛

- زنان مربی و تربیت كننده هر دو نیمه جمعیت هستند؛

- زنان دبیر علاوه بر تربیت غیر رسمی عهده‌دار تربیت رسمی مربیان نسل آینده كه خود نیمی از جامعه و تداوم بخش نسل‌های بعدی خواهند بود، می‌باشند.

- زنان دبیر بیش از نیمی از شاغلین آموزش و پرورش را نیز تشكیل می‌دهند. نوع تفكر و نگرش و میزان توانایی آنان در پرورش نسلی كه در مقاطع مختلف و به‌ویژه دبیرستان‌ها به آنها سپرده‌ایم، تأثیر بسزایی دارد. برای پرورش و تربیت نیروی انسانی كارآمد لازم است مربیان و پرورش‌دهندگان در داخل سیستم آموزشی از ارتقای كافی در زمینه تفكر و نوگرایی برخوردار باشند. چرا كه: "توسعه و اعتلای حیات انسان در همه اعصار، مستلزم این است كه او علاوه بر شناخت "آنچه هست‌ها" به طراحی و طلب "آنچه باید باشدها" نیز دست بزند و طرح و الگو و مدلی برای تغییر وضع موجود، به وضع مطلوب و كمال مطلوب داشته باشد." (فراستخواه، ۱۳۷۷: ۲۹۰)

تغییرات فرهنگی را نمی‌توان به حال خود رها كرد. در صورتی كه مرتب درصدد بازبینی و آسیب‌شناسی جای جای فرهنگ خود باشیم، می‌توانیم امید داشته باشیم جهت و سوی تغییرات برای جامعه ما حالتی مثبت داشته باشد. بر این اساس این پژوهش اهدافی را دنبال می‌كند كه عبارت است از:

به لحاظ نظری یك جامعه مدرن و افراد دارای تفكر مدرن دارای چه ویژگی‌هایی هستند و كدام عوامل در میزان و چگونگی تفكر مدرن در جامعه مؤثر است؟

جامعه ما به لحاظ شاخص‌های توسعه و نوسازی در چه مرحله‌ای از یك جامعه مدرن قرار دارد؟

زنان دبیر شهر تهران دارای چه میزان از تفكر مدرن می‌باشند و برخی از علل و عوامل مؤثر بر این میزان كدام است؟

●چارچوب نظری

بحث در مورد توسعه یافتگی و عدم توسعه یافتگی جوامع به صورت فراگیر از دهه پنجاه میلادی آغاز و مبنای بروز و رشد مكاتب جامعه‌شناسی از جمله مكتب‌ نوسازی توسعه گردید. مكتب‌ نوسازی توسعه را می‌توان محصول سه رویداد تاریخی مهم پس از جنگ جهانی دوم دانست. ظهور ایالات متحده به عنوان یك ابر قدرت، در حالی كه جنگ جهانی موجب تضعیف سایر كشورهای غربی (بریتانیای كبیر، فرانسه و آلمان) شده بود. گسترش جهانی كمونیسم كه نفوذ خود را از شوروی نه تنها در اروپای شرقی بلكه حتی در چین و كره و قاره آسیا گسترش داده بود. تجزیه امپراطوری‌های استعماری اروپا در آسیا و آفریقا و آمریكای لاتین كه موجب ظهور شمار بسیاری از كشور - ملت‌های جدید در جهان سوم گردید (سو، ۱۳۸۰: ۲۹). اندیشمندان در این دوره بر پایه اندیشه جامعه‌شناسان كلاسیك نظریه‌های نوسازی را مطرح كردند. دیدگاه نوسازی را می‌توان در قالب سه حوزه نظری (اجتماعی، روانی و اقتصادی) مطرح نمود. (ازكیا، ۱۳۷۷: ۹۴) برخی نظریه‌پردازان نوسازی را نیز برحسب وجوه تفاوت آنها، به دو دیدگاه حوزه نظریه‌های نوسازی اولیه و نظریه‌های نوسازی جدید نیز دسته‌بندی می‌كنند. به‌طوركلی می‌توان قالب تفكر این اندیشمندان را به این صورت ارائه كرد كه:

كانون توجه مكتب‌ نوسازی اولیه توسعه جهان سوم است. سطح تحلیل آنها كشور ملی است و متغیرهای عمده مورد بررسی آنها عوامل داخلی نظیر ارزش‌های فرهنگی و نهادهای اجتماعی می‌باشد. مقتضیات سیاسی انجام نوسازی، به عنوان یك عمل كاملاً مفید برای جوامع مطرح است. این اصول، اصولی است كه بعداً در مكتب‌ نوسازی جدید هم، كماكان به این شكل باقی می‌ماند. اما در زمینه سنتها مكتب‌نوسازی اولیه، سنت را به عنوان مانع توسعه و مسیر توسعه را یك مسیر یكطرفه به سمت الگوی غربی می‌داند. در حالی كه مكتب نوسازی جدید به سنت به عنوان عاملی كه می‌تواند نقش مثبتی در توسعه باشد، می‌نگرد. مكتب نوسازی جدید به مسیرهای متعدد و چند سویه برای توسعه معتقد است. عوامل خارجی و تأثیر آن بر توسعه و نوسازی از دیگر عواملی بود كه در مكتب‌ نوسازی اولیه تا حدی مورد غفلت بود كه مكتب‌نوسازی جدید این عوامل را نیز مورد توجه قرار دادند. (سو، ۱۳۸۰: ۸۱-۷۹)

در این پژوهش از اندیشمندان مكتب‌ نوسازی به بررسی آرای اینكلس، لرنر، اورت هیگن، هوزلیتر، ایزنشتاد، شارما،‌ وانگ، دیویس و بنوعزیزی و همچنین به آرای گیدنز پرداختیم.

برآیند نظرات مطرح شده نشان می‌دهد برخی شرایط و عوامل می‌تواند مستقیم و یا غیر‌مستقیم به حركت جامعه به سوی مدرنیته مؤثر باشند. برای مثال شهر و شیوه زندگی در شهر و امكاناتی كه از طریق این نوع زیستن- به فرد امكان نوگرا بودن را می‌دهد - در مجموعه آرا از اهمیت خاصی برخوردار است. به نظر هوزلیتز، شهرها به عنوان مكان هسته‌ای و اصلی در كشورهای در حال توسعه در آنچه انطباق با شیوه‌های جدید، تكنولوژی جدید، فرض‌های جدید،‌ الگوهای تولید و نهادهای اجتماعی جدید است، مؤفق‌تر هستند. (Inkeles,۱۹۷۶: ۲۱۸) اینكلس و اسمیت نیز بر این عقید‌ه‌اند كه شهر می‌تواند تأثیر قوی بر بروز یك فرد نوگرا داشته باشد.

همچنین پژوهش‌های انجام شده توسط اینكلس و اسمیت نشان می‌‌دهد، منشأ شهری داشتن (متولد شهر) و تعداد سال‌هایی كه فرد در شهر زندگی می‌كند و در معرض زندگی شهری است ارتباط قوی با امتیاز مدرنیته افراد دارد. (Ibid,۲۱۹) لازم به ذكر است تجربه شهرنشینی به خودی خود تأثیر مستقیم كمی بر كل شاخص نوگرایی دارد، اما تجربه شهرنشینی تأثیرات غیر مستقیم قوی بر امتیازات نوگرایی دارد. تأثیرات غیر مستقیم را اینكلس و اسمیت تأثیرات به واسطه ارتباطات با متغیرهای دیگر مانند وسایل ارتباطی، آموزش رسمی، تجربه كاری و مانند آن معنی می‌كنند.(Inkeles,۱۹۷۶:۲۲۷)

در زمینه تأثیر وسایل ارتباط جمعی، پژوهش اینكلس و اسمیت مطالعات لرنر را كه در كتاب "گذار از جامعه سنتی" به نقش مركزی وسایل ارتباط جمعی تأكید كرده بود، تأیید كرد.

(Inkeles,۱۹۷۶:۳۰۴) آنها با استفاده از شاخص وسایل ارتباط جمعی دریافتند كه یك رابطه كاملاً قوی و منظم بین در معرض وسایل ارتباط جمعی بودن و مدرنیت فردگرا Individual Modernity وجود دارد. (Inkeles,۱۹۷۶: ۱۴۵) آموزش رسمی نیز از دیگر مؤلفه‌های مورد تأكید بسیاری است. مك‌كله‌لند میل و نیاز به پیشرفت را یك ویروس ذهنی می‌داند كه رشد و توسعه آن به رشد و توسعه اقتصادی هم در جوامع گذشته و هم در جوامع مدرن می‌انجامد.

مك‌كله‌لند در خصوص شرایط اجتماعی مؤثر در نیاز به موفقیت به عواملی چون آموزش در خانواده، طبقه اجتماعی والدین، تحرك اجتماعی و ایدئولوژی اشاره می‌كند. وی برای تقویت این ویروس ذهنی به ضرورت آموزش عالی زنان در كنار آموزش مردان اشاره دارد.

(ازكیا، ۱۳۷۷: ۱۳۳) مشاركت اجتماعی نیز از گزینه‌های مورد تأكید است كه بیش از همه لرنر به عنوان یكی از سه ویژگی اساسی (همدلی، تحرك و مشاركت بالا) كه هسته مركزی شخصیت‌ نوسازی شده را تشكیل می‌دهد، مورد توجه قرار داده است. به نظر وی بسط گسترش رسانه‌های گروهی، سوادآموزی و ارتقای سطح تحصیلات، ‌شهرنشینی و مشاركت مهم‌ترین عناصر و متغیر‌هایی است كه در ظهور تحرك ذهنی و آمادگی انسان‌ها برای نو شدن مطرح است. (ازكیا، ۱۳۷۷: ۱۰۸)

سنجش میزان نوگرایی افراد از دیگر فعالیت‌های اندیشمندان مكتب‌ نوسازی است. در این راستا اینكلس و اسمیت مقیاس سنجش نوگرایی را تهیه كردند. شارما نیز با توجه به پژوهش‌های انجام شده تا آن زمان مقیاسی جهت سنجش میزان نوگرایی افراد تهیه كرد. مقیاس شارما، مجموعه‌ای از شاخص‌های مورد تأكید اینكلس، لرنر، هیگن، مك‌كلند و دیگر اهالی مكتب نوسازی توسعه است. در مفهوم توسعه، شارما به رشد در ابعاد فیزیكی، روانی، اجتماعی و فرهنگی توجه می‌كند. رشد در بعد فیزیكی زندگی به افزایش امید به زندگی و بهداشت مناسب و افزایش سلامت نوزادان و نرخ مرگ و میر عمومی دلالت دارد. رشد در مشخصات روانی،‌ ایده رضایت از زندگی - سلامت ذهنی - را شامل می‌شود كه تعادلی بین اهداف زندگی مادی و غیرمادی و بین ارزش‌های ابزاری و سنتی جامعه برقرار می‌كند. بنابراین مشخصه روانی زندگی در ارتباط با مشخصه اجتماعی زندگی می‌باشد. (sharma,۱۹۸۶: ۱۵) شارما یك جامعه مدرن را یك جامعه عقلانی می‌داند كه عقلانیت درتمام سطوح گوناگون اجتماعی، سیاسی و فرهنگی وارد شده است. شارما عقلانیت را در سه مفهوم اولیه، علمی و كاربردی می‌داند. عقلانیت در مفهوم اولیه به استفاده از دلیل به عنوان یك عامل مسلط در عمل فردی اشاره دارد. عقلانیت علمی به تعهد به قانون و عقلانیت در مفهوم كاربردی آن، به كارگیری وسایل مناسب برای دستیابی به اهداف تجربی معین از دیدگاه فاعل و ناظر كنش اطلاق می‌شود. (مهدی‌زاده،۱۳۸۰: ۹۷-۹۶)

گیدنز از دیگر اندیشمندانی است كه پدیده مدرنیت را هم در نهادهای اجتماعی و هم در ناپیداترین ویژگی‌های روانی و ذهنی مردم جوامع متجدد می‌كاود. گیدنز به برقراری و تلفیق رابطه بین دو سطح خرد و كلان توجه دارد و بر این اعتقاد است "كه عاملیت انسانی و ساختار اجتماعی در رابطه متقابل با همدیگر هستند و تكرار رفتار عاملان فردی است كه ساختار را بازتولید می‌كند." (GAUNTLETT:۲۰۰۱;۱) به نظر وی سازمان‌های مدرن و سنتی را می‌توان از مقایسه شتاب دگرگونی، پهنه دگرگونی و ماهیت ذاتی نهادهای مدرن تشخیص داد. (گیدنز، ۱۳۷۷: ۹) اعتماد و دوستی، تفسیرپذیری، كارشناسی‌های فنی و تخصصی، خویشتن‌یابی و هویت‌طلبی، رفاقت و خودمانی‌گری یا ارتباط‌های ناب در جامعه ما قبل مدرن و مدرن كیفیتی متمایز دارند. (گیدنز، ۱۳۷۸: ۱۱)

برآیند نظرات مطرح شده نشان می‌دهد برخی شرایط و عوامل مانند رشد شهرنشینی، صنعتی شدن، رشد میزان باسوادی، آموزش، آموزش‌عالی و سطح تحصیلات، چگونگی جامعه‌پذیری‌ فرد، بوروكراتیزه شدن، ارتباطات (اعم از حمل و نقل، پست و... ارتباطات رسانه‌ای كتاب، رادیو، تلویزیون و...) و.... می‌تواند مستقیم و یا غیرمستقیم محرك پیشبرنده یك جامعه به سوی نوسازی و توسعه باشند.

میزان نوگرایی را از بین شاخص‌های ارائه شده بر اساس شاخص‌های پیشرفت‌گرایی (برنامه‌ریزی)، علمگرایی، نگرش مدنی، نگرش جهانی، نگرش دموكراتیك، تساوی‌طلبی، استقلال‌طلبی، پذیرش تجارب جدید، ریسك‌پذیری، مورد سنجش قرار می‌دهیم.

زهرا روزی بیدگلی

فهرست منابع

۱. ازكیا، مصطفی. جامعه شناسی توسعه، مؤسسه نشر كلمه، ۱۳۷۷.

۲. افضلی، احمد. بررسی زمینه‌های تاریخی و ساختاری نوسازی در ایران. ۱۳۵۷-۱۳۲۰ و تركیه ۱۹۶۵-۱۹۴۰، پایان‌نامه كارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس ۱۳۷۶.

۳. تورن، آلن. ایران در جریان فرآیند مدرنیزاسیون قرار دارد، روزنامه همشهری، ویژه‌نامه نوروز ۱۳۸۲.

۴. رازی، عبدالله. تاریخ كامل ایران، نشر اقبال، تهران (بی‌تا).

۵. رزاقی، ابراهیم، اقتصاد ایران، نشر نی، تهران، ۱۳۶۷.

۶. رفیع‌پور، فرامرز. توسعه و تضاد: تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران، شركت سهامی انتشار، ۱۳۷۷

۷. سالنامه آماری كشور، مركز آمار ایران، مدیریت انتشارات و اطلاع‌رسانی، تهران ۱۳۸۲.

۸. سریع‌القلم، محمود. آفات متدلوژیك تفكر در ایران، ماهنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره ۱۳۳-۱۳۴، ۱۳۷۷.

۹. سو، آلوین.ی، تغییر اجتماعی و توسعه، محمود حبیبی مظاهری، پژوهشكده مطالعات راهبردی، تهران، ۱۳۸۰.

۱۰. صابر، فیروز. بررسی نقش زنان در اهداف و سیاست‌های آموزشی برنامه‌های توسعه كشور، مجموعه مقالات كنگره نقش زن در علم، صنعت و توسعه، دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهوری، ۱۳۷۴.

۱۱. فراستخواه، مقصود. سرآغاز نواندیشی معاصر دینی و غیر دینی، شركت سهامی انتشار، تهران، ۱۳۷۷

۱۲. فراستخواه، مقصود. تحولات نهادی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و تأثیر آن بر تقاضای آموزش عالی (بخش دوم)، مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، تهران ۱۳۷۹.

۱۳. كاظمی، علی‌اصغر. بحران نوگرایی و فرهنگ سیاسی در ایران معاصر، نشر قومس، تهران، ۱۳۷۶.

۱۴. گیدنز، آنتونی. پیامدهای مدرنیت، محسن ثلاثی، نشر مركز، تهران، ۱۳۷۷.

۱۵. گیدنز، آنتونی. تجدد و تشخص: جامعه و هویت شخصی در عصر جدید، ناصر موفقیان، نشر نی، تهران، ۱۳۷۸.

۱۶. مهدی‌زاده، شراره. تلویزیون و نوگرایی، رساله دكترا در رشته جامعه‌شناسی،‌ دانشگاه تهران، ۱۳۸۱

۱۷. وزارت آموزش و پرورش معاونت برنامه‌ریزی و منابع انسانی، خلاصه‌ای از آمار آموزشگاه‌ها، كلاس‌ها، دانش‌آموزان و كاركنان دوره‌های مختلف تحصیلی سال تحصیلی ۸۱-۱۳۸۰، دفتر فن‌آوری اطلاعات، بهمن ۱۳۸۰.

۱۸. وزارت آموزش و پرورش، آمار معلمین مدارس در سطح كشور مقطع متوسطه عمومی، هنرستان حرفه‌ای، هنرستان فنی، گزارش ۸۱۱۸۰، تهران ۱۳۸۱.

منابع لاتین

۱.Graunt lett, David. About Anthony Giddens: structuration theory, http://www.theory. org. uk/giddens۲. Htm; ۲۰۰۱

۲. Inkeles. Alex. Become modern. Individualchang in six developing contries. Massachusetts; Harvard univercity press Cambridge, ۱۹۷۶.

۳.Sharma, S.L. Development socio- cultural dimensions. Rawat publications, ۱۹۸۶

---