امام علی ع و اصل تامین آزادی برای گروه های سیاسی مخالف

علی ع در مسئولیت عظیمی که خدا بر عهده آن حضرت گذاشته بود در کنار تلاش و فعالیت های وقفه ناپذیر و بسیار عمیقی که برای استقرار عدالت مبذول می داشت صیانت از اصول آزادی و رعایت دقیق معیارها و ضوابط اسلامی در این موضوع مهم را از وظایف حساس و حیاتی خویش می دانست

یکی از ویژگی های بزرگ حکومت امیرمومنان حضرت علی (ع ) پایبندی کامل و همه جانبه به اصول « آزادی » بود. آزادی در ژرفای تفکر و اندیشه امام (ع ) نه داده ای از جانب زمامداران به مردم و نه عطا و بخششی که حاکمان در ارزانی داشتن آن محق و مختار باشند و لطف و محبتی از جانب خود به ملت محسوب دارند که نعمت بزرگ خداوند متعال و حق قطعی و طبیعی بندگان او به شمار می رفت .

امام علی (ع ) خود را نماینده و مجری تعالیم و قوانین اسلام می دانست و دقت وافر و مراقبت کامل داشت که ذره ای در عمل به وظایف و مسئولیتهایی که دین مبین حق به او محول نموده است غفلت و کوتاهی نورزد و در نقش زمامدار و رهبر نظام سیاسی اسلام را به نحو مطلوب در جامعه مستقر و محقق سازد. او که فانی در حق و ذوب شده در اسلام بود شوق و علاقه و هدف و آرمانی جز رضوان و خشنودی خداوند نداشت و این رضایت و خرسندی دارای ابعاد و جلوه های مختلفی بود که یکی از حیاتی ترین و محوری ترین آنها فراهم آوردن بسترها و زمینه های مساعد جهت اجرای کامل تعالیم و قوانین و ارزش های اسلامی بود.

علی (ع) در مسئولیت عظیمی که خدا بر عهده آن حضرت گذاشته بود در کنار تلاش و فعالیت های وقفه ناپذیر و بسیار عمیقی که برای استقرار عدالت مبذول می داشت صیانت از اصول آزادی و رعایت دقیق معیارها و ضوابط اسلامی در این موضوع مهم را از وظایف حساس و حیاتی خویش می دانست .

صیانت از آزادی با عمل کامل به جلوه ها و ابعاد مختلف آن محقق می گردد و امیر مومنان (ع ) آزادی در هر موضوع و برای همه اقشار مردم و اعضای جامعه اسلامی را پاس می داشت و با مراقبت های دقیق خود در به عینیت درآوردن آنها می کوشید.

یکی از مهم ترین ابعاد تجلی آزادی درحکومت حضرت امام علی (ع ) تامین آزادی فعالیت های مخالفان خویش از افراد و احزاب و گروه های سیاسی می باشد.

این جلوه از آزادی های سیاسی در حکومت امیر مومنان (ع ) را باید یکی از بی نظیرترین نوع مواجهه بامخالفان و از کامل ترین آزادی های سیاسی برای افراد و گروه هایی دانست که در جامعه و کشوری که با نظام حکومتی اسلام اداره می شود به ظهور و بروز درمی آید.

دقت و مراقبت خاص و احساس مسئولیت ویژه حضرت علی (ع ) برای تحقق عینی و عملی آزادی مخالفان خویش تا زمانی تداوم داشت که آنان دست تعدی وجنایت از آستین برون نیاورده و اصل اسلام و نظام اسلامی و جان و مال و ناموس مردم را به خطر نمی افکندند و جامعه و کشور را با مختل نمودن امنیت و استقلال در مسیر هرج و مرج و قتل و کشتار و تجاوز قرار نمی دادند که در چنین شرایط خطرناک و زیانمندی هر عقل و خردسالم و هر جان آزاد اندیش و هر قانون در هر جامعه و کشوری در همه ادوار تاریخ حکم به مقابله با افراد و گروه های متجاوز و ستمکار و قاتل و جانی صادر می نماید.

برخی از مصادیق و نمونه های مواجهات امیرمومنان (ع ) با مخالفان سیاسی و تامین آزادی بیان و فعالیت آنان را به تامل و مداقه می گذاریم .

۱) « خوارج » از سرسخت ترین و خطرناک ترین دشمنان اسلام و حکومت اسلامی محسوب می شدند و شدیدترین حملات فکری و سیاسی خویش را علیه زمامدار اسلامی حضرت علی (ع ) ساماندهی می کردند. امیرمومنان (ع ) تا زمانی که خوارج به فعالیت های اعتقادی و فکری و اجتماعی و سیاسی علیه او می پرداختند و امنیت مردم را تهدید نمی کردند و به قتل و کشتار دست نمی یازیدند آزادی های آنان را پاس می داشت و مانعی بر سر راه تبلیغ و تحرکات فکری و سیاسی این حزب ایجاد نمی نمود . (۱ )

حضرت علی (ع ) حقوق خوارج را از بیت المال قطع نکرد و آنان را در حالی که امام (ع ) را کافر می دانستند و ضمن حضور در مسجد در نماز جماعت شرکت نمی کردند و به او اقتدا نمی نمودند آزاد می گذاشت .

۲) روزی امیرمومنان (ع ) با جمعی از مردم نشسته بود که زنی زیبا از آنجا عبور نمود . افرادی که حضور داشتند عنان از کف داده و به آن زن دیده دوختند و محو تماشای او شدند.

حضرت علی (ع ) خطاب به آنان سخنی حکمت آمیز فرمود :

« هرگاه کسی از شما به زنی نگاه کرد که او را به شگفتی آورد با همسر خویش نزدیکی کند چون او نیز زنی است مانند زن خودش . »

مردی از خوارج با شنیدن رهنمود ژرف اما م (ع ) زبان به مذمت و نسبت ناروا گشود و گفت :

« خدا او را کافر بمیراند چقدر فقیه و داناست ! »

یاران امام (ع ) حرکت کردند تا او را به سزای این عمل به قتل برسانند. امیرمومنان (ع ) مانع شد و فرمود :

« درنگ کنید . دشنام را دشنام شایسته است و یا باید از این گناه گذشت ... (۲ )

امام علی (ع ) به دلیل اعتقاد راسخ به تامین آزادی سیاسی برای مخالفان اینگونه در برابر دشنام یکی از خوارج سکوت می کند و نه تنها مانع تعرض یارانش به او می شود بلکه از حق مجازات دشنام به دشنام نیز می گذرد و این جسارت را می بخشد.

۳) امیرالمومنین (ع ) به دلیل مقام عصمت و امامت و اطلاع از آینده به اذن الهی می دانست که « ابن ملجم » قاتل او خواهد بود و این دانسته غیبی در حالی بود که او یکی از دوستداران امام (ع ) به شمار می رفت !

ابن ملجم نیز که از این پیش بینی امام (ع ) آگاه شده بود به آن حضرت پیشنهاد داد که : اگر چنین است امر کن مرا بکشند. »

همین پیشنهاد را برخی از اصحاب علی (ع ) نیز ارائه داده بودند لکن امام (ع ) در پاسخ آنان فرمود : « احکام دین مربوط به اعمال ظاهر و نمایان است و هنوز از ابن ملجم خلافی سر نزده است . » (۳ )

امیرمومنان (ع ) اینگونه پایبند و مقید به تعالیم وقوانین اسلام است که در عین اطلاع از غیب و شناسایی قاتل خویش هیچ حقی برای خود در محدود کردن آزادی عمل ابن ملجم قائل نمی باشد و به اندازه سر مویی از قوانین الهی عدول نمی ورزد.

۴) خوارج به روش های گوناگون سعی در آزردن امام علی (ع ) می کردند و علاوه بر دادن نسبت کفر به آن حضرت با حضور در مسجد به گوشه و کنایه زدن و شعار و سخنان خاص می پرداختند تا خطابه و سخنرانی او را قطع نمایند.

روزی امیر مومنان (ع ) بر فراز منبر مشغول سخنرانی بود. مردی آمد و پرسشی کرد. امام (ع ) سریع و صریح به او پاسخی دقیق و عمیق داد. یکی از خوارج از میان مردم فریاد زد :

« خدا بکشد او را چقدر فقیه و دانشمند است ! »

دیگران مصمم شدند که او را تنبیه کنند. امام (ع ) فرمود :

« رهایش کنید . او فقط به من فحش داد . » (۴ )

این حرکت امام علی (ع ) در فضای مسجد و در میان جمعیت انبوه یکی از عالی ترین شیوه های مواجهه زمامدار اسلامی را با مخالفان و مراقبت از آزادی آنان را به نمایش می گذارد . (۵ )

۵) یکی دیگر از زیباترین جلوه های مدارای سیاسی و مراقبت های اساسی برای عمل به قوانین اسلام درباره مخالفان را در آخرین لحظات حیات حضرت علی (ع ) مشاهده می کنیم .

امام (ع ) در بستر مرگ است و قاتل او ابن ملجم دستگیر و زندانی شده است . زمامدار بزرگ اسلامی به خوبی از مقررات نظام سیاسی و حکومتی اسلام در باره « اسیر سیاسی » واقف و آگاه است . از همین رو خطاب به خویشاوندان و نزدیکانش چنین می فرماید :

« فرزندان عبدالمطلب مبادا در میان مردم بیفتید و قتل مرا بهانه قرار دهید و افرادی را به عنوان شریک جرم یا عنوان دیگر متهم سازید و خونریزی کنید. » امام (ع ) سپس به فرزندش حضرت امام حسن مجتبی (ع ) اینگونه توصیه می نماید :

« فرزندم من اگر زنده ماندم خودم می دانم با این مرد چه کنم . و اگر زندگی را وداع کردم شما بیش از یک ضربت به او نزنید زیرا او فقط یک ضربت به من زده است . مبادا او را مثله کنید گوش یا بینی یا زبان او را نبرید زیرا پیغمبر خدا فرمود : « از مثله کردن بپرهیزید اگر چه درباره سگ گزنده باشد . » با این اسیر مدارا کنید . مواظب غذا و آسایش او باشید . » (۶ )

به وصایای امام علی (ع ) در باره مواجهه با دشمن و مخالف سرسخت و قاتل خویش دقت روا داریم : « در میان مردم نیفتید و قتل مرا بهانه قرار مدهید و دیگران را بی جهت متهم نکنید و خونریزی به راه نیندازید. »

این سخنان از عمق وژرفای بینش سیاسی امام (ع ) برمی خیزد و در کنار عمل دقیق آن پیشوای الهی نسبت به قوانین و احکام الهی از جمله در باره روش مواجهه با اسیر سیاسی آثار و پی آمدهای شوم و ناگوار و خطرناک خروج از موازین و قوانین حکومت اسلامی را در هر عصر و زمان نمایان می سازد و به این ترتیب شکل گیری هر نوع حرکت باطل و مخرب برای سرکوب مخالفان به بهانه وابستگی به فرد خاطی یا قاتل و یا وابسته به هر جریان فکری و حزب سیاسی را که در ماجرا و آشوب حضور نداشته و دستی به جنایت از آستین برون نیاورده محکوم می نماید و از وقوع فتنه ها و آشوب ها و ستیز و درگیری و قتل و کشتار جدید جلوگیری به عمل می آورد.

امیر مومنان (ع ) تا زمانی که خوارج قیام مسلحانه علیه اسلام و کشور اسلامی را آغاز نکردند و به کشتن مردم بی گناه نپرداختند در اوج مدارا و ملایمت با آنان مواجه گردید و آزادی های آنان را تامین کرد.حتی آنگاه که در مقابل حکومت اسلامی قرار گرفتند امام (ع ) آغاز به جنگ نکرد و سعی نمود آنان را به آغوش اسلام و مردم باز گرداند و از همین رو پیکی به ارودگاهشان گسیل داشت و با آنان وارد بحث و گفتگو شد. آن حضرت خود نیز با خوارج دیدار کرد و به مناظره و مذاکره پرداخت لکن این فرو خفتگان در آغوش جهل و نادانی و تحجر و قشری گرایی را در ادامه راه باطلشان مصمم یافت . اینان نه تنها به نشر و تبلیغ اسلام آمیخته با تعصب کور و تصلب و جزمیت و جهالت و سطحی نگری و خردستیزی می پرداختند و سلامت اعتقادی و فکری مردم جامعه را به شدت تهدید می کردند که به مقابله و مقاتله با مسلمانان بی گناه می پرداختند و به قتل و کشتار و توجیه آن اهتمام می ورزیدند!

امام علی (ع ) در چهره یک رهبر و پیشوای جامع و کامل در « فکر » و » « عمل » همان گونه که در شرایط پیشین با این مخالفان سیاسی مواجهه ای نیکو و سرشار از مدارا و ملایمت داشت و آزادی آنان را با دقت و مراقبت تمام تامین می نمود در شرایط جدید و بر مبنای تعالیم و قوانین اسلام و پس از طی مراحل نصیحت و اندرز و گفتگو و مذاکره و دعوت به صلح و آرامش جنگ با آنان را واجب و ضروری دانست و تنها راه و روش باقیمانده برای حفظ دین کشور و جان ومال و ناموس مردم را از میان برداشتن این قوم جاهل دانست و چنین کرد.

پاورقی :

۱ ـ در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که خاستگاه آن قوانین اسلام و سیره و روش عملی حکومت پیامبر اکرم (ص ) و حکومت امام علی (ع ) می باشد آزادی فعالیت های سیاسی احزاب و گروه ها مورد توجه خاص قرار گرفته و در عین حال این شرط معقول نیز گنجانده شده است که این فعالیت ها نباید اصول استقلال آزادی وحدت ملی و موازین اسلامی و اساس نظام اسلامی را نقض نماید(مراجعه شود به اصل بیست و ششم از قانون اساسی )

۲ ـ نهج البلاغه ترجمه محمددشتی انتشارات پارسایان حکمت ۴۷۰

۳ ـ قضاوت ها و حکومت عدالت خواهی علی بن ابیطالب (ع ) اسماعیل رسول زاده انتشارات یاسین ص ۱۸۳

۴ ـ جاذبه و دافعه علی (ع ) متفکر شهید استاد مرتضی مطهری انتشارات صدرا ص ۱۴۴

۵ ـ استاد مرتضی مطهری تعابیری زیبا در باره تامین اصل آزادی مخالفان سیاسی توسط امیرمومنان (ع ) دارد . او می نویسد : « امیرالمومنین (ع ) با خوارج در منتهی درجه آزادی و دموکراسی رفتار کرد. او خلیفه است و آنان رعیتش هرگونه اعمال سیاستی برایش مقدور بود اما او زندانشان نکرد و شلاقشان نزد و حتی سهمیه آنان را ازبیت المال قطع نکرد به آنها نیز مثل سایر افراد می نگریست . این مطلب در تاریخ زندگی علی (ع ) عجیب نیست اما چیزیست که در دنیا کمتر نمونه دارد. آنها در همه جا در اظهار عقیده آزاد بودند و حضرت خودش و اصحابش باعقیده آزاد با آنان روبرو می شدند و صحبت می کردند طرفین استدلال می کردند استدلال یکدیگر را جواب می گفتند. شاید این مقدار آزادی در دنیا بی سابقه باشد که حکومتی با مخالفین خود تا این درجه با دموکراسی رفتار کرده باشد ... (جاذبه و دافعه علی علیه السلام ص ۱۴۳ )

۶ ـ داستان راستان متفکرشهید استاد مرتضی مطهری انتشارات صدرا ج ۱ ص ۱۸۷ و ۱۸۸

« آزادی » در ژرفای تفکر و اندیشه امام علی (ع ) نه داده ای از جانب زمامداران به مردم و نه عطا و بخششی که حاکمان در ارزانی داشتن آن محق و مختار باشند و لطف و محبتی از جانب خود به ملت محسوب دارند که نعمت بزرگ خداوند متعال و حق قطعی و طبیعی بندگان او به شمار می رفت

یکی از مهم ترین ابعاد تجلی آزادی در حکومت حضرت علی (ع ) تامین آزادی فعالیت های مخالفان خویش از افراد و احزاب و گروه های سیاسی می باشد. این جلوه از آزادی های سیاسی در حکومت امیرمومنان (ع ) را باید یکی از بی نظیرترین نوع مواجهه با مخالفان و از کامل ترین آزادی های سیاسی برای افراد و گروه هایی دانست که در جامعه و کشوری که با نظام حکومتی اسلام اداره می شود به ظهور و بروز در می آید

« خوارج » از سرسخت ترین دشمنان اسلام و حکومت اسلامی محسوب می شدند و شدیدترین حملات فکری و سیاسی خویش را علیه امیرمومنان (ع ) ساماندهی می کردند. لکن علی (ع ) تا زمانی که خوارج به فعالیت های اعتقادی و فکری و اجتماعی و سیاسی علیه او می پرداختند و امنیت مردم را تهدید نمی کردند و به قتل و کشتار دست نمی یازیدند آزادی های آنان را پاس داشت و مانعی بر سر راه تحرکات فکری و سیاسی این حزب ایجاد ننمود و حتی حقوقشان از بیت المال قطع نکرد.