۳۴ سال در حسرت قهرمانی

مروری بر تاریخچه فوتبال جام ملت های آسیا

رقابت های جام ملت های آسیا در دهه ۱۹۵۰ شکل گرفت، زمانی که احساسات ناسیونالیستی و تفکرات خاص پس از جنگ جهانی دوم در بین سیاستمداران آسیایی حاکم شد و برخی از کشورها سعی کردند در راستای تلا ش برای رشد اقتصادی و سیاسی، جنبه های ورزشی را نیز تکامل بخشند.

با توجه به چنین رویکردی، دست اندرکاران فدراسیون های فوتبال آسیا تصمیم گرفتند تا مسابقات منظمی را با عنوان جام ملت های آسیا و به فاصله ۴ سال یکبار برگزار کننده; جالب اینکه این الگو بعدها مورد توجه اروپایی ها قرار گرفت تا جام ملت های آسیا ۴ سال زودتر از همتای اروپایی خود آغاز شود.

در این میان تنکو عبدالرحمان پوترا نخست وزیر ورزش دوست مالزی که تقریبا تصمیم گیرنده اصلی کنفدراسیون فوتبال آسیا بود، نقش مهمی در شکل گیری این بازی ها داشت; به این ترتیب قرار شد تا نخستین دوره این جام در سال ۱۹۵۶ در منطقه مستقل هنگ کنگ برگزار شود و از آن پس هم این رقابت ها به طور منظم تا سال ۲۰۰۴ هر ۴ سال یکبار و در سال ۲۰۰۷ استثنائا به علت برگزاری بازیهای المپیک در کشور چین به فاصله ۳ سال برگزار شد.

● اولین دوره- ۱۹۵۶- هنگ کنگ

بنابر تصمیم اعضای کنفدراسیون فوتبال آسیا در جریان بازیهای آسیایی۱۹۵۴ مانیل، ضمن اعطای میزبانی اولین دوره به هنگ کنگ، برنامه دور مقدماتی نیز مشخص شد; در شرق آسیا، تایوان که قدرت بلا منازع آسیا به شمار می رفت به همراه کره جنوبی رهسپار مرحله نهایی شد و در غرب آسیا علی رغم اعلا م آمادگی هند، پاکستان، اسرائیل و افغانستان هیچکدام در رقابت های مقدماتی حضور نیافتند و در مرکز آسیا نیز ویتنام با کنار زدن تمامی مدعیان جنوب شرق راهی هنگ کنگ شد; مرحله پایانی به صورت دوره ای برگزار شد وکره جنوبی با شکست ۲ بر ۱ تایوان به مقام قهرمانی اولین دوره جام ملت های آسیا رسید.

● دومین دوره- ۱۹۶۰- کره جنوبی

در این دوره تیم های بیشتری در مسابقات حضور یافتند; البته مسایل سیاسی چون جنگ ویتنام و منازعات اعراب و اسرائیل تا حدی، مسابقات را تحت الشعاع قرار داد; در مرحله مقدماتی در منطقه شرق هیچ مشکلی برای صعود تایوان وجود نداشت اما در منطقه غرب، رقابت تا لحظات پایانی میان ایران و اسرائیل در جریان بود که در نهایت اسرائیل جواز صعود به مسابقات را کسب کرد. کره جنوبی باز هم با پیروزی بر تایوان (یک بر صفر) به قهرمانی رسید.

● سومین دوره- ۱۹۶۴- فلسطین اشغالی

میزبانی سومین دوره در حالی به اسرائیل غاصب واگذار شد که اوج اختلا فات و تنش های این رژیم با اعراب، اعتراض طرفداران و حامیان مردم فلسطین را به همراه داشت; با توجه به این مسایل تنها کشورهای کره جنوبی، هنگ کنگ و هند راهی سرزمین های اشغالی شدند تا منزوی ترین دوره جام ملت های آسیا برگزار شود و با شکست ۲ بر۱ کره، جام در سرزمین های اشغالی ماندگار شد.

● چهارمین دوره- ۱۹۶۸- ایران

ایران با تلا ش فراوان میزبانی مسابقات را به دست آورد و به جز دو کره، تمام قدرت های وقت آسیادر این مسابقات حضور یافتند تا سرانجام با چشیدن طعم نخستین قهرمانی، فوتبال نیز از محبوبیتی بسان کشتی برخوردار شود.

در دیدارهای مقدماتی منطقه غرب، برمه با برتری مقابل هند و پاکستان به مرحله پایانی راه یافت. برمه ای ها دو سال قبل به قهرمانی بازیهای آسیایی رسیده بودند.

در منطقه جنوب شرق نیز هنگ کنگ با برتری مقابل مالزی و در شرق آسیا نیز تایوان، کره جنوبی تضعیف شده را مغلوب ساخت و به مرحله نهایی راه یافت.

ایران با برتری کامل و کسب پیروزی ۲ بر یک در دیدار فینال مقابل رژیم صهیونیستی شبی به یادماندنی در تهران خلق کرد; شبی که تنها دو بار دیگر تکرار شد; بازی با استرالیا و آمریکا.

● پنجمین دوره- ۱۹۷۲- تایلند

مسابقات جام پنجم از یک جهت بسیار حایز اهمیت بود زیرا قهرمان، راهی جام جهانی کوچک در برزیل می شد و به همین علت تمام مدعیان آسیا راهی بانکوک شدند; دیگر ویژگی این رقابت ها حضور ۲ تیم عرب برای اولین بار در جام ملت های آسیا بود.

مرحله نهایی این مسابقات برای اولین بار به صورت گروهی و در دو گروه ۳ تیمی برگزار شد که در گروه اول تیم های ایران، عراق و تایلند و در گروه دوم کره جنوبی، کامبوج و کویت حضور داشتند.

از نکات جالب مرحله نخست این بود که ایران در حالی که تا دقیقه ۷۴ در مقابل تایلند با دو گل شکست خورده بود به ناگاه در عرض ۵ دقیقه ۳ گل توسط علی جباری به ثمر رساند تا پیروز میدان باشد.

تیم ایران در دیدار فینال پس از ۱۲۰ دقیقه نفس گیر: کره جنوبی را ۲ بر ۱ مغلوب کرد تا برای دومین بار متوالی به قهرمانی دست یابد.

● ششمین دوره- ۱۹۷۶- ایران

در این دوره، ایران که قهرمان بلا منازع آسیا نامیده می شد، میزبانی را برعهده گرفت; از سوی دیگر فشار اعراب باعث شد تا اسرائیل برای همیشه از صحنه ورزش آسیا اخراج شود; این مسابقات در دو گروه ۳ تیمی برگزار شد که ایران، عراق و یمن جنوبی در گروه اول و کویت، چین و مالزی در گروه دوم جام گرفتند.در مرحله نیمه نهایی، چین که برای اولین بار در این بازی ها حاضر می شد ۱۲۰ دقیقه در مقابل قهرمان آسیا مقاومت کرد اما در نهایت با دو گل برابر ایران شکست خورد تا به مقام سومی برسد.

ایران نیز با نتیجه یک بر صفر کویت مدعی را شکست داد تا بدون دریافت حتی یک گل قهرمان شایسته آسیا شود.

● هفتمین دوره- ۱۹۸۰- کویت

در این دوره تیم ایران پس از یک د هه حکومت بر فوتبال آسیا به زیر کشیده شد; ملی پوشان در این دوره با توجه به آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، از انسجام وقدرت روحی بالا یی برخوردار نبودند و همین عامل بر ساختار کیفی بازیهای تیم ایران اثر گذاشت و در نیمه نهایی نیز با شکست ۲ بر ۱ مقابل کویت به مقام سومی بسنده کرد; جایگاهی که اگرچه با پیروزی مقتدرانه ۳ بر صفر مقابل کره شمالی به دست آمد اما نوعی سرشکستگی ورزشی محسوب شد.

● هشتمین دوره- ۱۹۸۴- سنگاپور

در این دوره تیم ایران با گروهی از برترین بازیکنان تاریخ فوتبالش و در راس آنها بهترین خط حمله آن زمان فوتبال آسیا ومثلث قدرتی متشکل از ناصر محمدخانی، حمید علیدوستی و عبدالعلی چنگیز نتوانست به آنچه استحقاقش را داشت دست یابد و با اشتباهی که از سوی شاهین بیانی در دقیقه ۸۹ بازی با عربستان در نیمه پایانی سر زد و به اشتباه دروازه خودی را باز کرد، در ضربات پنالتی بازی برده را واگذار کردیم تا در رده بندی نیز با شکست در پنالتی به مقام چهارمی بسنده کنیم; عربستان در این جام برای اولین بار قهرمان آسیا شد.

● نهمین دوره- ۱۹۸۸- قطر

در این بازیها ایران با ترکیبی کاملا دگرگون شده، پای به مسابقات گذاشت; علت این دگرگونی حواشی و مسائلی بود که در جریان بازی های آسیایی ۱۹۸۶ سئول به وقوع پیوست و طی آن ۱۴ بازیکن از جمله محمدخانی، پنجعلی، بیانی، درخشان و ابطحی از تیم ملی استعفا دادند و به جای آنها، جوانان جویای نامی چون محرمی و پیوس جایگزین شدند.

ایران باز هم در مرحله نیمه نهایی مقابل عربستان قرار گرفت و این بار با ناداوری جرج کورنتی داور انگلیسی با یک گل از عربستان شکست خورد تا برای سومین بار پیاپی راهی دیدار رده بندی شود; کورنتی در این دیدار گل صحیح کرمانی مقدم را مردود اعلا م کرد و داوری مغرضانه ای داشت، عربستان در فینال، کره جنوبی را با نتیجه ۴ بر ۳ در ضربات پنالتی شکست داد و دومین بار به قهرمانی آسیا رسید; اتفاق ویژه این جام برای تیم ایران را می توان ظهور پدیده دروازه بانی فوتبال آسیا احمدرضا عابدزاده دانست که در سن ۱۷ سالگی درخششی خیره کننده در مهار پنالتی بازیکنان چین در رده بندی از خود نشان داد.

● دهمین دوره- ۱۹۹۲- ژاپن

در این دوره از رقابت ها تیم ایران با همان ترکیب قهرمان بازی های آسیایی ۱۹۹۰ پکن حضور یافت اما دلا یلی چون ناآمادگی بدنی بازیکنان و تحلیل قوای جسمانی از دقیقه ۶۰ به بعد، اصرار بر بازی تدافعی، آمادگی و انگیزه حریفان و اصرار علی پروین به استفاده از ترکیب ثابت در همه بازی ها باعث کاهش قدرت تیم ایران شد; از این رو در حساسترین دیدار دور مقدماتی ژاپن، در حالی که با کسب تساوی به نیمه نهایی صعود می کردیم، اما دریافت گلی دیر هنگام در شرایط مشکوک به آفساید، تمرکز عصبی بازیکنان را به هم ریخت و تصاویر تلخی را آفرید، لحظاتی که با اخراج چند بازیکن ایرانی و واکنش قاطع کنفدراسیون فوتبال آسیا در کتاب تاریخ جام ملت ها به ثبت رسید و محرومیت بازیکنان کلیدی تیم ملی از جمله مرتضی کرمانی مقدم، فرشاد پیوس، نادر محمدخانی، مجتبی محرمی و جمشید شاه محمدی را از یک جلسه تا یکسال به همراه داشت.

سیلی محکم مرتضی کرمانی مقدم به جمال شریف داورسوری مسابقه از نکات تلخ و حاشیه ای این دیدار بود; ژاپن با پیروزی یک برصفر مقابل عربستان به اولین قهرمانی خود در آسیا دست یافت.

● یازدهمین دوره- ۱۹۹۶-امارات متحده عربی

این دوره از رقابت ها با بازگشت ایران به دوران اوج همراه شد. اگرچه ایران نتیجه ای بهتر از سومی کسب نکرد اما استحقاق شاگردان محمد مایلی کهن بیش از این بود; به واقع درخشش در این مسابقات زمینه صعود به جام جهانی ۱۹۹۸ فرانسه را فراهم کرد.

از جمله نکات قابل تامل این مسابقات شکست ۶بر۲ کره جنوبی مقابل ایران، کسب عنوان برترین تیم اخلا ق، معرفی خداداد عزیزی به عنوان بهترین بازیکن و آقای گلی علی دایی با رکورد ۸ گل زده بود.

عربستان در ضربات پنالتی برامارات فائق آمد تا با کسب سومین جام خود با رکورد ایران مساوی کند.

● دوازدهمین دوره-۲۰۰۰- لبنان

پس از صعود به جام جهانی ۱۹۹۸ فرانسه،اهالی فوتبال به دنبال این بودند تا تیمی قدرتمند را راهی مسابقات کنند تا با قهرمانی نشان دهند که بی دلیل به عنوان بهترین تیم آسیایی در جام جهانی معرفی نشده اند;اما تیمی با مشکلا ت فراوان (که هنوز هم واقعیت جریان برهمگان پوشیده است) با سرمربی گری جلا ل طالبی در مسابقات حضور یافت; ایران اگر چه در این دوره با گل طلا یی مغلوب کره جنوبی شد اما گل کریم باقری در این بازی، به عنوان برترین و زیباترین گل مسابقات برگزیده شد.

ژاپن به رهبری فیلیپ تروسیه پیروزی خردکننده ۴بر۱ عربستان سعودی را پشت سرگذاشت و دومین بارجام قهرمانی را در آغوش کشید.

● سیزدهمین دوره- ۲۰۰۴-چین

این دوره یکی از پرانتقادترین ادوار برگزاری جام ملت های آسیا به شمار می رود و حاشیه های داوری به وضوح کفه برتری را به سود تیم میزبان به گردش درآورده بود.

اردن و ازبکستان قدرت های نوین فوتبال آسیا به شمار می آمدند و حذف عربستان در دور مقدماتی از جمله اتفاقات ویژه این جام بود.

بازی ایران و عمان جنجالی ترین مسابقه جام لقب گرفت; درگیری رحمان رضایی و علی بداوی با یکدیگر و حمایت داور ایرانی تبار از تیم ایران از جمله نکات پراهمیت این بازی به شمار می رود و ضربه خطرناک محمدنصرتی به ستون فقرات بازیکن عمان که بابی اعتنایی عجیب داور روبروشد هم وی را از ادامه قضاوت بازداشت و هم مدافع تیم ایران حق حضور در بازی های دیگر جام را نیافت.

ایران با انجام بازی های زیبا و شکست ۴ بر۳ کره جنوبی در مرحله یک چهارم نهایی، دندان تیز خود را به تمامی مدعیان قهرمانی نشان داد اما داور لبنانی دردیدار نیمه پایانی با قضاوت جانبدارانه خود و حمایت آشکار از تیم چین، سد راه چهارمین قهرمانی ایران شد. اخراج ستار زارع و نادیده گرفتن خطای پنالتی چینی ها بر روی علی کریمی، بازهم ایران را به مسلخ پنالتی ها رساند و در شرایطی که صعود به فینال در دسترسمان بود، بی دقتی مبعلی در نواخت پنالتی چهارم و عدم درک گل محمدی از شرایط و ضوابط چیپ زنی، قهرمانی را از دسترس ایران دورساخت; علی کریمی با ۵ گل به همراه علا جیل بازیکن بحرین آقای گل مسابقات شد که البته در واکنش به بی عدالتی کنفدراسیون فوتبال آسیا در قبال ایران، از پذیرش این جایزه خودداری کرد.

ژاپن با شکست ۳ بر۱ چین به سومین قهرمانی اش در جام ملت ها رسید و با رکورد ایران و عربستان برابر شد.

اتفاق ویژه جام نیز ثبت دورکورد به وسیله علی دایی بود.

علی دایی با گلزنی دردیدار رده بندی مقابل بحرین به رکورد ۱۴ گل زده و همچنین ۱۶ بازی در ۳ دوره رسید.

● چهاردهمین دوره-۲۰۰۷- مالزی، اندونزی

تایلند، ویتنام (مشترک)

برگزاری دوره چهاردهم، مطابق با تصمیم کنفدراسیون فوتبال آسیا جهت تداخل نکردن با المپیک ۲۰۰۸ چین و جام ملت های آمریکای جنوبی، یکسال زودتر از موعد چهارساله و با فاصله زمانی ۳ سال برگزار شد.

استرالیا برای نخستین بار در جام شرکت کرد و عراق با حذف کره جنوبی به شگفتی ساز رقابت ها تبدیل شد.

عربستان نیز با پیروزی مقابل ژاپن برای ششمین بار به فینال رسید; فینالی کاملا عربی میان عراق و عربستان، و یک رده بندی خالص شرقی میان کره جنوبی و ژاپن شکل گرفت.

در این دوره فرصت استثنایی به دست عربستان سعودی افتاد تا با قهرمانی چهارم رکورد ایران را بشکند اما عراق بزرگترین شگفتی جام را آفرید و با پیروزی یک برصفر مقابل عربستان، قهرمان جام چهاردهم شد.

در برآیندی کلی مطابق با تاریخچه جام ملت های آسیا تیم عربستان با سه قهرمانی درسال های ۱۹۸۴،۱۹۸۸ و۱۹۹۶ نیز ۳ عنوان دومی در جام های ۱۹۹۲،۲۰۰۰ و ۲۰۰۷ پرافتخارترین تیم آسیا به شمار می رود; تیم ملی ایران با کسب سه مقام قهرمانی در سال های ۱۹۶۸، ۱۹۷۲ و۱۹۷۶ علا وه برآنکه تنها تیم آسیایی است که در سه دوره متوالی به قهرمانی آسیا رسیده، با کسب چهار عنوان سومی در جام های ۱۹۸۰، ۱۹۸۸،۱۹۹۶ و۲۰۰۴ همچنین مقام چهارمی سال ۱۹۸۴، دومین تیم پرافتخار آسیا به شمار می رود.

پرویز قلیچ خانی کاپیتان سابق تیم ملی ایران با کسب سه قهرمانی پیاپی، پرافتخارترین بازیکن آسیاست و کارلوس آلبرتوپریرا مربی سرشناس برزیلی با ۲ قهرمانی به همراه کویت در ۱۹۸۰ و عربستان در ۱۹۸۸ موفق ترین مربی تاریخ این رقابت ها محسوب می شود.

در بخش بهترین بازیکن نیز خداداد عزیزی در سال ۱۹۹۶ تنها ایرانی است که به جام بهترین بازیکن آسیا دست یافته است و علی دایی نیز با ثبت ۸ گل زده در جام ۱۹۹۶ رکورد دار گلزنی در آسیا به شمار میآید; از دیگر ایرانی های موفق در کسب عنوان آقای گلی می توان به همایون بهزادی با ۴ گل در ۱۹۶۸، غلا محسین مظلومی و ناصر نورایی با ۳ گل در ۱۹۷۶، بهتاش فریبا با ۷ گل در ۱۹۸۰، ناصر محمدخانی و شاهرخ بیانی با ۳ گل در ۱۹۸۴ و علی کریمی با ۵ گل در ۲۰۰۴ اشاره داشت.

همچنین منصور رشیدی در ۱۹۷۲ به رکورد حفظ دروازه در تمامی بازی ها رسید. سرانجام برای پاسداشت جایگاه برتر علی دایی در فوتبال ملی، ده رکورد قابل توجه این بازیکن در سطح فوتبال آسیا و جهان را از نظر شما می گذرانم:

الف) بیشترین گل زده ملی در تاریخ فوتبال: ۱۰۹ گل در ۱۴۹ بازی ملی

ب) برترین گلزن تاریخ مسابقات مقدماتی جام جهانی: ۳۵ گل در ۵۱ بازی

پ) برترین گلزن تاریخ جام ملت های آسیا:۱۴ گل در ۳ دوره

ت) رکورددار تعداد بازی در جام ملت های آسیا: ۱۶ بازی در ۳ دوره

ث) برترین گلزن ملی سال جهان: ۲۲گل در ۱۹۹۶ و ۱۸ گل در ۲۰۰۴

ج) تنها بازیکن آسیایی در میان ۱۰۰ فوتبالیست برتر تاریخ: رتبه ۲۶

چ) اولین بازیکن آسیایی حاضر در فینال لیگ قهرمانان اروپا: ۱۹۹۹ (بایرن مونیخ)

ح) اولین ایرانی قهرمان بوندس لیگا: فصل ۹۹-۹۸

خ) اولین ایرانی صاحب پست رسمی در فیفا

د) اولین آسیایی در تالا ر افتخار فوتبال جهان

نویسنده : رضا مهدیان