كارآفرینی در نظام ارزشی اسلام

در نظام ارزشی و در جای جای كلام معصومین و به ویژه در نگاه پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله, در امتداد آیات قرآن و خاستگاه وحی, امور اقتصادی و مقوله كارآفرینی, بخش مهمی از زندگی آدمی را به خود اختصاص داده است

●كارآفرینی در منظر وحیانی‏

قرآن كریم كه قانون اساسی و اساس قانونی ما مسلمانان است، در حقیقت، كتاب زندگی، كارآموزی و حیات طیبه است و پیامبر رحمت، حضرت محمد صلی‏الله‏علیه‏وآله نیز كار و كارآفرینی را مورد تأكید قرار می‏داد و خود به آن عمل كرد.

آن چه از آیات قرآن كریم بهره‏برداری می‏شود این است كه دست‏یابی به زندگی شایسته و سالم، در گرو بهره‏گیری از معارف آسمانی، تفكر، تعقل و فعالیت مثبت، دوراندیشانه و مفید است. خطوط كلی و شاهراه‏های وصول به زندگی مطلوب، شكوفا كردن بخشی از استعدادهای درونی و جامه عمل پوشاندن به آنهاست؛ زیرا این حیات دنیوی و مادی، ظرفیت شكوفایی تام یا حتی بخش اعظم استعدادهای آدمی را ندارد.

در نظام ارزشی و در جای جای كلام معصومین و به ویژه در نگاه پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏وآله، در امتداد آیات قرآن و خاستگاه وحی، امور اقتصادی و مقوله كارآفرینی، بخش مهمی از زندگی آدمی را به خود اختصاص داده است.

قرآن كریم با تأكید بر عناوین و مواضع مختلف، اهمیت اقتصاد و كار و كارآفرینی را مورد تأكید قرار داده است، كه موارد ذیل برخی از آنهاست:

۱. تجلی توحید در اقتصاد و كارآفرینی

از دیدگاه قرآن كریم، تمام هستی و به ویژه انسان، منابع و ابزارهای تولید و تمامی فعالیت‏های تولیدی انسان، مخلوق خدا و نشان خداوندی‏اند و قرآن، همه آنها را آثار رحمت و فضل خدا می‏داند۱ و كارآفرینان نیز تجلی‏گاه این ویژگی خدایند و هر روز، او دست‏اندركار و نو آفرین است.

۲. توجه به معاد، اقتصاد و كارآفرینی‏

قرآن كریم در جاهای مختلف تأكید می‏ورزد كه تمامی اعمال آدمی در روز واپسین (قیامت)، ارزیابی و محاسبه می‏شود و حتی می‏فرماید: «بر زبان‏های آنها قفل خاموشی می‏زنیم و دست‏ها و پاهای آنها با ما سخن می‏گویند» و این مقوله، عنایت ویژه‏ای به عمل و همچنین رفتارهای اقتصادی دارد. قرآن كریم در این زمینه، اموری مانند تولید، توزیع، مصرف، انگیزه كار، تلاش و فعالیت و در كنار آن، صله رحم، احسان، انفاق، بخشش و بذل را مورد تأكید قرار می‏دهد.۲

۳. عدالت و دادگری در اقتصاد متعادل و كارآفرینی

اصل عدل و دادگری، همراه با توحید و معاد، از معارف مهم قرآن كریم است.۳

وقتی از حضرت امام علی علیه‏السلام سؤال كردند كه عاقل را برای ما وصف كن، فرمود: عاقل كسی است كه هر چیز را در جای خود قرار دهد.۴

از این منظر، كارآفرین نیز دقت و خلاقیت لازم را جهت انجام درست كار و كار درست، در زمان مطلوب و جایگاه مناسب كار، از خود بروز می‏دهد.

۴. نقش رهبری و مدیریت، در اقتصاد كارآفرینانه

اصل مدیریت با مسئله حكومت و رهبری در جامعه ارتباط دارد. در راستای اصل توحید كه حق حاكمیت را از آن خدا می‏داند، افرادی هم كه از جانب او - اداره و مدیریت جامعه را بر عهده می‏گیرند - مسئولیت دارند تا در امور اجتماعی، سیاست‏گذاری و تنظیم امور اقتصادی و حرفه‏ای در سطح كلان، متناسب با شرایط و مقتضیات زمان و مكان، تدبیر كنند و كارآفرینان را مجال بروز استعداد دهند و محوریت عدالت را بر اساس سه مقوله آبادانی، كشف استعداد (كارآفرینان)، انجام كارهای نیك و پاینده قرار دهند و این مهم، میسر نمی‏شود؛ مگر با شناخت و داشتن برنامه كه خداوند كریم ارسال پیامبران از كارگاه آفرینش را مثال و شاهد می‏آورد؛ مانند ابراهیم، لوط، اسحاق و یعقوب.۵

۵. ثروت قرآنی و قدرت كارآفرینی

در آیات متعدد، به طور آشكار یا در ضمن ضرب‏المثل‏ها و قصه‏ها و با نگاه‏های متفاوت، به ثروت توجه شده و بیان شده است كه حب مال و ثروت، امری فطری است‏۶ و این كه انسان موجودی است كارآفرین كه این ویژگی، زمینه‏های كسب ثروت را در او ایجاد كرده است.۷ جمع آوری ثروت، به شرط ادای واجبات و دوری از قاعده نكوهیده كنز، مورد نكوهش نمی‏باشد؛ از این رو، قرآن، كارآفرینان متعددی، مانند حضرت سلیمان، داود و ذوالقرنین را مثال می‏زند كه با تبحر زیاد، ثروت فراوان اندوختند؛ اما علاقه به مال را در خود تعدیل و جامعه را به فعالیت ترغیب كردند و آدمیان را از بطالت و بیكاری رها ساختند۸ و در مقابل، سودجویان و ثروت اندوزان نابالغ را مثال می‏زند؛ مانند قارون، فرعون، ولید بن مغیره و ابی‏لهب كه مترفان و مستكبرانی كنزگرا بودند و عشق بیش از حد به انباشت و ثروت اندوزی، موجب سقوط آنها شده است.۹

۶. سرزنش مرفهین شبه كار آفرین

در آیات متعددی نیز مرفهین شبه كار آفرین غافل مذمت شده‏اند و رابطه مثبتی بین كار و ثروت و سركشی، در صورت عدم ظرفیت، مطرح شده است. چنین كسانی، در مقابل حقیقت و منافع مردم و آینده نیز می‏ایستند و پیامبران را كه كارآفرینان اندیشه‏ورز كارگاه الهی هستند، به مشقت می‏اندازند و در برابر نوح، ابراهیم، موسی، طالوت و حضرت محمد صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏ایستند؛ تا حدی كه حضرت نوح از قوم خود در پیروی از ثروتمندانی كه اموال و دارایی خود را نه از طریق كارآفرینی، بلكه با حیله و نیرنگ حاصل نمودند و باعث گمراهی خویش شده‏اند، نفرین می‏نماید.۱۰

۷. حیات طیبه و كارآفرینی

قرآن كریم، منشأ حركت به سوی حیات طیبه را عمل نیك، فعالیت مفید، مثبت و سازنده در همه زمینه‏های علمی،

فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بر می‏شمرد. از اختراعات بزرگ تا مجاهدت‏ها و شهادت‏ها و از كارهای بزرگ همچون رسالت انبیا تا كوچك‏ترین كارها، مانند كنار زدن یك سنگ كوچك از وسط جاده، همه در این مفهوم گسترده، جمع می‏باشند۱۱ و تمامی این موارد، در سخنی از رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله بیان شده‏اند؛ زیرا آدمی مساوی تلاش است و كار و تلاش، جوهره وجودی اوست. از این رو می‏فرماید: «خداوند، تلاش و كار و كوشش را بر شما مقرر داشته است؛ پس بكوشید».۱۲

●كارآفرینی در سیره پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله‏

یكی از فصل‏های درخشان زندگی پیامبر معظم اسلام صلی‏الله‏علیه‏وآله، كار و كارآفرینی و تقدیر و ترویج كار و فعالیت است. در نگاه پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، كار كردن، در ردیف جهاد در راه خدا آمده است. وی در این باره می‏فرماید: «هر كس از راه، حلال برای استغنای خود و خانواده‏اش تلاش كند، مانند كسی است كه در راه خدا جهاد كرده است و هر كس با تلاش و آبرو، در پی حلال دنیا باشد، در مرتبه شهدا خواهد بود».۱۳

امام صادق علیه‏السلام، درباره پیامبر می‏فرماید: «پیامبر، همیشه هسته‏های خرما را در زمین می‏نشاند و علاقه زیادی به كشاورزی داشت». همچنین ابن اثیر می‏نویسد: «در فدك، ۱۱ درخت خرما بود كه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله، آنها را كاشته بود كه از میوه آنها، حجاج استفاده می‏كردند. عده‏ای نیز از آنها بهره اقتصادی می‏بردند».

از احادیث مرتبط با مقولات یاد شده، به خوبی روشن می‏شود كه پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، با این كه امور اجتماعی و وظایف سنگین رسالت و تبلیغ را بر عهده داشت، هم شخصاً كار می‏كرد و هم كار و تلاش و خلق فرصت‏ها را ترویج می‏كرد. او، مروج كار و كارآفرینی بود و همواره و در تمامی زوایای حیات خویش، در هیئت یك كارآفرین اندیشه‏ورز، ظاهر می‏شد؛ او، مبدأ كار و كارآفرینی را خدا می‏دانست و می‏فرمود: «وقتی خداوند، دری از كسب و كار و روزی را به روی شما گشود، آن را حفظ كنید» و همواره تأكید می‏كرد كه «كسی كه از دسترنج خود درآمد داشته باشد و كسب و كار و اشتغال داشته باشد، دوست خداوند است».

وی در فرازی دیگر، بسیار هنرمندانه، دست‏ها را به سه نوع «دست بگیر یا سائله»، «دست بده و كارساز» و «دست مَده یا ممسكه» تقسیم كرد و كارآفرینی را در گروه دست بده و كارساز می‏داند. از نظر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله، از میان این سه نوع دست، بهترین دست، دست كارساز و بخشنده است.

در جایی دیگر، پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله، به گونه‏ای دیگر، دست‏ها را در سه دسته «دست فرازین یا دست خدا»، «دست میانی یا دست بنده بخشنده» و «دست فرودین یا دست سائل» تقسیم می‏فرماید. از میان اینها، دست كریمانه خداوند و دست بنده‏ای كه دائماً در حال بذل و احسان است، زیور خلقتند؛ اما دست سائل، نكوهش گردیده است.۱۴

●رهنمودهای ده گانه كارآفرینی با الهام از سیره پیامبر (ص)

در ترویج كار و كارآفرینی، اندیشه خیرخواهانه پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، مورد تصدیق مورخان و صاحب نظران بوده و هست و آن چه از سخنان ایشان استفاده می‏شود، این است كه در شكوفا كردن استعدادهای نهانی و جامه عمل پوشاندن به آرمان‏ها و تبدیل مرحله فكر و اندیشه به عمل و محصول، ده گام اساسی زیر را باید طی نمود.

۱. ضرورت آموختن یك كار و پیشه‏

پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، منادی آموختن مهارت‏های مختلف است؛ لذا می‏فرماید: «خداوند بنده‏ای را دوست دارد و آنان، كار و پیشه‏ای را بیاموزد تا به وسیله آن، از مردم، بی‏نیاز گشته، از كابوس هراس‏انگیز فقر، رهایی یابد».

۲. زمان شناسی‏

زمان‏شناسی در كار، بسیار مهم است و چه بسا كارهایی كه به خاطر انتخاب زمان نامناسب، با شكست مواجه شده‏اند. پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏فرماید: «كسب و كار، در گرو زمان و فصل مناسب خویش است».۱۵

۳. سستی گریزی‏

مردم سست، جامعه كسل را رقم می‏زنند و جامعه كسل، آینده خمود و كم‏تحرك را به ارمغان می‏آورد؛ لذا پیامبر رحمت صلی‏الله‏علیه‏وآله، از كسالت و سستی، به خدا پناه می‏برد و می‏فرماید: «خدایا! به تو پناه می‏برم از كسالت و سستی و به تو پناه می‏برم از فقر و كفر» و باز می‏فرماید: «خداوند، انسان بیكار و بی‏تحرك در كارهای دنیا و آخرت را دشمن می‏دارد».۱۶

۴. تداوم و استواری‏

یكی از ویژگی‏های فاخر كارآفرینان، استواری، استحكام، تدوام و شكست‏ناپذیری است؛ لذا پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، ضمن تشویق به انتخاب یك كار دقیق، می‏فرماید: «هر كسی از شما كه كاری را انجام می‏دهد، باید آن را با استواری، استحكام و مداومت به سرانجام برساند»۱۷ و نیز می‏فرماید: «بافضیلت‏ترین كارها، بادوام‏ترین آنهاست؛ ولو اندك باشد».۱۸

۵. سودرسانی‏

از ویژگی‏های كارآفرینان، خلق فرصت‏ها، استقبال از خطرها، خرج سرمایه فكری و مادی، عبور از ناشناخته‏ها و خلق «همه چیز» از «هیچ» و سپس ترك آن برای دیگران و ایجاد فرصتی دیگر است و این خلق و واگذاری، در چرخه تداوم قرار می‏گیرد و نتیجه آن، سودرسانی به دیگران است. پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله در این باره می‏فرماید: «بهترین مردم، كسی است كه برای مردم، سودمندتر باشد».۱۹

۶. كسب دانش و مهارت لازم‏

حالت جست‏وجوگری و كسب اطلاعات، از ویژگی‏های كارآفرینان است كه كارهای خود را بر اساس اطلاعات متقن و با تدبیر انجام می‏دهند. رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، در این باره می‏فرماید: «ای پسر مسعود! هر گاه تصمیم به كاری گرفتی، آن را از روی علم و عقل انجام بده و از این كه بدون اندیشه و علم، اقدام به كاری كنی، پرهیز كن».

۷. رابطه دوستانه و صحیح‏

از ویژگی‏های كارآفرینان، رابطه آنان با اطرافیان خود در محیط كار است كه اغلب، دوستانه، غیررسمی و سودرسان است. پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله درباره فعالیت‏های مختلف می‏فرماید: «در اسلام، نه تحمل زیان جایز است و نه ضرر رساندن به دیگران و فریب آنها. روابط، باید شفاف، دوستانه و صادقانه باشد».

۸. صداقت حرفه‏ای‏

ویژگی دیگر كارآفرینان، صداقت حرفه‏ای و عدم طمع‏ورزی است. این مسئله، هم در اعتماد به كارآفرین و هم در تداوم همكاری با او، مؤثر است. پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله در این باره می‏فرماید: «هر گاه فردی برای یك كار مشخص، فرد دیگری را به فعالیت فرا خواند، باید حقوق او را به طور كامل بپردازد» و نیز می‏فرماید: «هر كس فردی را به فعالیت فرا می‏خواند، پیش از كار، او را از اجرتش آگاه سازد».

۹. پشت‏كار و خلاقیت‏

كارآفرین، علاوه بر تصمیم‏گیری صحیح، مناسب و دقیق، فردی است كه دارای ایده و فكر جدید باشد و در حوزه‏ای وسیع، از خلاقیت و پشت‏كار برخوردار باشد. زمانی كه یك كارآفرین، احساس ذوق و هیجان می‏كند، به یك فكر و ایده جدید می‏رسد و آن گاه، پشت‏كار لازم را از خود نشان می‏دهد. كارآفرین، همواره در تكاپو و خلاق است. پیامبر اكرم‏صلی‏الله‏علیه‏وآله، جدیت و پشت‏كار را ستایش می‏كند و می‏فرماید: «هر كس به دنبال كاری رود و در آن، پشت‏كار به خرج دهد، یقیناً به نتیجه می‏رسد».

۱۰. احتكارگریزی و مولد بودن‏

كارآفرین نوآور، همیشه در حال خلق و ایجاد است و به كم قناعت نكرده، زیاد را هم انباشته نمی‏كند و در عین حال، فردی احتكارگریز و در حال حركت است و همواره احساس نیاز به توفیق بیشتر، او را از تكیه به وضع موجود، رها می‏سازد. پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله، ضمن ستایش بی‏نیازی و غنا می‏فرماید: «دارا بودن و بی‏نیازی، بهترین یاور انسان بر حفظ تقواست» و تأكید می‏فرماید كه «از احتكار بپرهیزید».

نویسنده:حسین خنیفر

پی‏نوشت:

۱. اعراف، آیه ۵۷؛ اسراء، آیه ۱۲؛ ملك، آیه ۱۵.

۲. مطففین، آیات ۵-۱؛ فاطر، آیه ۹.

۳. آل‏عمران، آیه ۱۸؛ نساء، آیه ۱۳۵؛ مائده، آیه ۸؛ نمل، آیه ۹۰؛ نساء، آیه ۵۸؛ آل عمران، آیه ۲۱.

۴. نهج‏البلاغه، قصار.ش، ۲۳۵.

۵. شوری، آیه ۱۵؛ حشر، آیه ۷؛ انبیاء، آیه ۷۲؛ مریم، آیه ۵۵-۵۴؛ توبه، آیه ۱۰۳.

۶. آل عمران، آیه ۱۴.

۷. ملك، آیه ۱۵.

۸. سبأ آیه ۱۳-۱۲؛ كهف، آیه ۹۵ و ۹۸؛ سبأ آیه ۱۱-۱۰.

۹. قصص، آیه ۷۹؛ یونس، آیه ۸۸؛ قلم، آیه ۱۵-۱۲؛ مدثر، آیه ۱۲؛ مسد، آیه ۲-۱.

۱۰. انفال، آیه ۴۷؛ شوری، آیه ۲۷؛ سبأ، آیه ۳۵-۳۴؛ نوح، آیه ۲۷-۲۱؛ یونس، آیه ۸۱.

۱۱. مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱۱، ص ۳۸۹.

۱۲. رسول اكرم، نهج الفصاحه.

۱۳. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۱۰.

۱۴. همان، ص ۱۰۶.

۱۵. بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۶۵.

۱۶. نهج الفصاحه، ح ۲۲۱.

۱۷. همان.

۱۸. همان، ح ۳۴۴.

۱۹. همان، ح ۳۱۷.

منبع:ماهنامه پرسمان ، شماره ۴۶