نگاهی به تاریخچه قالی بافی استان یزد

تاریخچه مشخص ومستندی درمورد قدمت قالیبافی در یزد و شهرستانهای تابعه این استان در دست نیست و باكمال تاسف از نمونه های بدیع و ارزنده قدیمی فرش یزد نیز تعداد انگشت شماری رامی توان در برخی مجموعه های شخصی مشاهده كرد كسانیكه در زمینه دادو ستد فرش فعالیت دارند تنها به یاد آوری اسامی تعداد اندكی از هنرمندان وتولید كنندگان گذشته این خطه بسنده میكنند

تاریخچه مشخص ومستندی درمورد قدمت قالیبافی در یزد و شهرستانهای تابعه این استان در دست نیست و باكمال تاسف از نمونه های بدیع و ارزنده قدیمی فرش یزد نیز تعداد انگشت شماری رامی توان در برخی مجموعه های شخصی مشاهده كرد . كسانیكه در زمینه دادو ستد فرش فعالیت دارند تنها به یاد آوری اسامی تعداد اندكی از هنرمندان وتولید كنندگان گذشته این خطه بسنده میكنند .

بیش از هر شخصی ، نامی برسر زبانها باقی مانده كه سردار جنگی خوانده میشود شاید طراح آن فرشها بوده و یا مدیریت و سرمایه گذاری در تولید را به عهده داشته و یا هر سه را آنچه كه مسلم و حائز اهمیت بسیار است دارای سبك بودن و شناسنامه داشتن قالی های سردار جنگی است كه ثابت می كند قالی یزدی اصیل مرغوب ، خیالی نیست وواقعیت داشته است و اگر چه به دلیل نزدیكی یزد به كرمان ووجود تقاضای بسیار برای فرشهای كرمانی در اوائل قرن بیستم میلادی و شاید ارزان تر بودن اجرت در این منطقه نقشه های كرمان را به وفور در یك دوره زمانی خاص وارد یزد كرده اند وجود قالی های سردار جنگی و بعضی بافندگان و تولید كنندگان گمنامی كه آثار برگزیده نادر و بدیع غیر كرمانی خلق كرده اند حكایت از سابقه تاریخی طویل المدت قالیبافی در یزد مینماید .سیسیل ادواردز دركتاب قالی ایران از قول Gouveia كه در سال ۱۶۰۳ میلادی مطابق با ۱۰۲۲ هجری قمری از یزد بازدید كرده نقل می كند كه در آشور ، ۱۴ فرسنگی یزد قالی بسیار زیبا و گرانبهائی گسترده بودند و او اضافه میكند بهترین فرش دنیا در یزد بافته میشود .سابقه طولانی بافندگی زیلو در میبد و پارچه های نخی و ابریشمی نفیس در یزد و ادامه آنها تاكنون صحت اخبار راجع به قالیبافی را قوت می بخشد .شباهت ونزدیكی بین نگاره های فرش در دو نقطه مختلف در ایران عجیب نیست و سابقه داشته است ، به عبارت دیگر مشابهت فرهنگی بین اقوام وملل گوناگون میتوانسته موجبات این امر را فراهم آورد و در باره یزد و كرمان نیز چنین است اما آنچه كه مسلم است نظر به وجود شخصیت واصالتی كه در هر دو وجود داشته تمیز آنها از یكدیگر برای اهل فن كاری آسان بوده است ، مضافاً به اینكخه از نظر شگرد بافت و نوع پشم هم كاملاً قابل تشخیص بوده كه كدامین كرمان وكدامیك یزد بوده اند .پشم فوق العاده نرم خام یزد وخامه در هم تابیده و مرتجع كرمان چیزی نیست كه یك كارشناس واقعی از تشخیص آن ناتوان باشد ، اگر چه متاسفانه در این روزگار به بركت پشم ماشین ریس وارداتی والتقاط حاصل از نا آگاهی های نهادهای گوناگونی كه در دو دهه اخیر در یكنواخت كردن واز بین بردن شیوه های متنوع بافت وسبك نقشه ها ، گاهی تشخیص قالی كرمان از قشقائی هم امكان پذیر نمیباشد بامراجعه به خاطرات ادواردز در كتاب قالی ایران در می یابیم كه حدود شصت سال پیش هم تجارت و بازار وتقاضا برای قالی كرمان عامل رویكرد یزدیان به نقشه های كرمان گردید و تداوم این روند به تدریج قالی اصیل این منطقه را به عدم رهنمون كرد . امروز هم همان عوامل نقشه های یكنواخت وتكراری كاشان را به نام قالی اردكان به فرهنگ مردم این خطه تحمیل میكند و به تدریج شرایط اضمحلال ونابودی قالی را در این منطقه فراهم می آورد واگر فكری به حال آن نشود دیری نخواهد پائید كه از فرش اردكان و یزد چیزی جز یك دانشكده باقی نخواهد ماند .یكی از انگیزه های اصلی بر پائی این همایش یافتن راه حل مناسب برای برون رفت از بن بست كنونی فرش ایران به طور اعم و مخصوصاً نجات فرش بافی در استان یزد میباشد كه صرفنظر از اهمیت فرهنگی آن وتاثیر بسزائی كه در سلامت جامعه به جهت جلوگیری از رشد بیكاری دارد میتواند در احیاء سنن گذشته این سرزمین كه اجزاء هویتی مردم آنرا تشكیل میدهند ما را موفق گرداند .ما برای یافتن وانتخاب نمونه های برگزیده وكم یاب باقی مانده از سالیان گذشته یزد از ماه ها قبل به جستجو پرداخته ایم تا بتوانیم مجموعه نفیسی از این آثار را هر چند انگشت شما در طول بر گزاری جشنواره در معرض بازدید علاقمندان قرار دهیم . این قطعات گرانقدر هر كدام از یك مجموعه شخصی جهت نمایش در این جشنواره به عاریت گرفته شده اند ، به امید روزی كه بتوانیم پس از احداث یك موزه استانی قطعاتی را برای نگاهداری تهیه كرده و در آن گنجینه به معرض بازدید همیشگی علاقمندان به هنر این مرز و بوم به طور اعم ومخصوصاً عاشقان فرش ایران این برگزیده ترین اثر هنر ایرانی در آوریم .یكی از نفیس ترین وعجیب ترین نمونه هائی كه در جشنواره فرش استان یزد به معرض تماشای عمومی میهمانان قرار خواهد گرفت همین فرش خشتی است كه دراین بروشور عكس آنرا مشاهده مینمائید .به طور قطع قدمت آن به قبل از سال (۱۹۴۰م ۱۳۱۹ –ش) میرسد وتمام علائم مشخصه یك قالی اصیل یزد را كه بخشی از آنان از قبیل جنس پشم و شگرد بافت گفته شد در آن مشهود است بعلاوه نقشه آن به هیچ وجه غیر از یزد در شهر دیگری یافت نشده است .

لازم است راجع به این نقشه توضیح مختصری بدهیم . شاید اغلب علاقمندان به فرش ایران نقشه خشتی را بشناسند و شاید بیش از هر منطقه و شهری در ایران این نقشه را در قالی های بختیاری مشاهده كرده باشیم و اگر بر سبیل حادثه در شهر دیگری نقشه خشتی دیده شده باشد عمدتاً جزئیات نقشه عیناً همان جزئیات قالی های بختیاری است . تنها در مورد این فرش یزد و نمونه های بسیار نادر دیگری كه معدودی از آنان را در برخی از موزه ها دیده ایم نگاره های داخل خشتها كاملاًُبه فرهنگ منطقه خود مرتبط بوده واز نقشه های بختیاری برداشت نشده اند كه یكی از آنها همین قالی یزد است .

نگاره های بسیار زیبای واقع گرایانه این فرش نفیس باغ بهشت را برای انسان تداعی میكند كه بندهای بین آنها یعنی فاصله بین خشتها كه مربع مستطیل ها را تشكیل داده اند همان نهرهای آب بین درختان در انتزاعی ترین شكل خود میباشند . در یك جمله كوتاه ، به دلیل محدودیت زمان ومكان ، این نقشه ساده شده نقشه های باغهای بهشت قدیم ایران است كه شرح نوع واقع گرایانه تر آن را در داستان خسرو پرویز و نیای واقعی این فرش كه همانا بهارستان است خوانده ایم . به همین مناسبت نماد این همایش و جشنواره را از میان این بهشت زیبا برگزیدیم تا در انتزاعی ترین شكل یك درخت زندگی از باغ یك قالی اصیل یزدی بشارت دهنده زندگی دو باره برای فرش این خطه از ایران زمین باشد

ارسال بابک سرتیپ زاده