فیروزه كوبی

فیروزه كوبی یكی از معدود رشته های صنایع دستی است كه زیبایی و گیرایی یك فرآورده ی خوب صنایع دستی را با خود دارد, بطوریكه گفته میشود قدمت این صنعت به حدود شصت سال قبل میرسد, در آنزمان شخصی بنام یوسف حكمیان معروف به محمد رضا در مشهد كار فیروزه كوبی بر روی زیبت آلاتی مانند دستبند, گل سینه, گوشواره و … را شروع نمود

فیروزه كوبی یكی از معدود رشته های صنایع دستی است كه زیبایی و گیرایی یك فرآورده‌ی خوب صنایع دستی را با خود دارد، بطوریكه گفته میشود قدمت این صنعت به حدود شصت سال قبل میرسد، در آنزمان شخصی بنام یوسف حكمیان معروف به محمد رضا در مشهد كار فیروزه كوبی بر روی زیبت آلاتی مانند دستبند، گل سینه، گوشواره و …. را شروع نمود و حدود بیست سال بعد این صنعت توسط صنعتگر دیگری بنام حاج داداش از مشهد به اصفهان برده شد. در اصفهان فیروزه كوبی بغیر از جواهرات در ظروفی مانند بشقاب، لیوان، گل آبپاش و …. نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و تعدادی كارگر در كارگاه حاج داداش و پسران در این رشته بكار مشغولند حتی قسمتهائی از كار ( چیدن فیروزه بر روی كار) توسط كارگران و صنعتگران زن انجام میگردد.

یكی از كارهای جنبی صنعت فیروزه كوبی كار تهیه‌ی زیر ساخت است كه در كارگاه زرگری و بطور جداگانه انجام میشود. دو تن از صنعتگران زرگری كه كار تهیه‌ی زیرساخت برای كارگاه حاج داداش را بعهده داشته اند بتدریج وارد كار فیروزه كوبی هم شده اند و در حال حاضر نیز به كار فیروزه كوبی اشتغال دارند. در حال حاضر صنعت دستی فیروزه كوبی فقط در اصفهان رایج و صنعتگران شاغل در این رشته محدود و منحصر به تعدادی انگشت شمار می‌شود.

مراحل ساخت و تولید فیروزه كوب

یك فرآورده‌ی فیروزه كوب اعم از زیروآلات و یا ظروف عبارت از شیئی است مسی برنجی، نقره‌یی ، ورشویی و یا برنزی كه ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمتهایی از سطوح آن به فرم موزائیك در كنار هم مشانده شده و باین ترتیب جلوه یی خاص بآن بخشیده می‌شود.

ساخت و پرداخت چنین فرآورده یی شامل دو مرحله ی كلی است:

الف – زرگری : زرگری عبارت از ساخت و آماده سازی شیئی مورد نظر است با یكی از فلزاتی كه فوقاً بآن اشاره شد. این كار بوسیله ی صنعتگران زرگر یا سازنده ی فلزات بوسیله ی دست، پرس و یا به كمك هر دو انجام میگردد.

پس از ساخته شدن فرم كلی شیئی اعم از ظرف یا زیور آلات قسمتی را كه باید فیروزه كوب گردد مشخص نموده و اطراف آن را یك رشته باریك فلزی ( از نوع فلز خود شیئی ) بنام « كندن »‌ قرار داده و لحیم می‌نمایند به قسمتی كه اطراف فرم مورد نظر باصطلاح دیواره یی بارتفاع دو تا سه میلی متر از سطح ظرف پیدا نماید اینكار معمولاً بوسیله‌ی زرگر و گاهی بوسیله‌ی خود صنعتگر فیروزه كوب انجام میشود. در صورتیكه قسمت آماده شده برای فیروزه كوبی سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه‌ی آن خالی به نظر برسد با رشته‌هایی از همان فلز نقوشی جزیی تر كوچكتر به شكل تزئینی ( گل و بوته و غیره ) داخل آن قرار داده مجدداً‌ لحیم كاری می‌كنند. این عمل علاوه بر زیبا تر شدن فرم كار به سطح فیروزه كوبی شده استحكام بیشتری هم می‌بخشد.

ب – فیروزه كوبی: قبل از هر چیز صنعتگر فیروزه كوب خرده سنگهای فیروزه ی غیر قابل استفاده را از كارگاههای فیروزه تراشی و یا معادن فیروزه ی مشهد، نیشابور و دامغان خریداری می‌نماید.

از آنجا كه این خرده سنگها با مقادیری خاك و خرده سنگهای معمولی همراه میباشد ابتدا آنها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می‌نمایند. سپس خرده سنگهای فیرروزه را بر حسب اندازه از یكدیگر تفكیك و باصطلاح دانه بندی می‌كنند تا در ساخت هر محصول فیروزه كوب از قطعه فیروزه ‌یی متناسب تر با سطح كار فیروزه كوبی استفاده بعمل آید. در مرحله‌ی بعد شیئی مورد نظر را گرم كرده ( در حدود ۳۰ درجه C ) و ضمن حرارت دادن روی قسمتهایی كه باید فیروزه كوبی گردد « لاك گردوئی » می‌باشند بقسمتی كه پودر لاك تقریباً‌ ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند. در حالیكه هنوز لاك بر سطح شیئی نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد مقداری از خرده سنگ های فیروزه كه بر حسب اندازه ی لازم از قبل آماده شده روی كار قرار میدهند. سنگها باید طوری در كنار هم قرار گیرند كه حتی الامكان فاصله یی بین آنها باقی نماند. به منظور پر كردن فواصل احتمالی بین سنگهای فیروزه ، حرارت را كمی افزایش میدهند( حدود ۴۰ درجه C ) و مقدار دیگری پودر لاك بر روی سنگها می‌پاشند تا زمانیكه لایه‌ی لاكی بصورت مذاب در آمده و سپس با افزودن سنگهای ریزتر سعی می‌كنند تا سنگها كاملاً در كار جای گرفته و باصطلاح بر آن بنشینند این عمل را معمولاً‌ با كمك دست انجام میدهند. باین ترتیب كه با دست بر سطح فیروزه ها فشار می‌آورند تا بخوبی به سطح كار بچسبند. پس از سرد شدن شیئی قسمتهای لاك بصورت سخت و سفت در می‌آیند. بعد از این مرحله قسمتهای پوشیده شده از لاك و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ سمباده « آب ساب»‌می‌نمایند تا قسمتهای اضافی لاك و برجستگی های جزئی سنگها سائیده و صیقلی گردد. در اینجا است كه سنگهای فیروزه برنگ فیروزه‌یی و لاك به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه‌یی تیره) در بین فواصل سنگها نمایان می‌شود. پس از اتمام این مرحله چنانچه در قسمتهایی از سطح كار باز به هم ریختگی وجود داشته باشد مجدداً شیئی را حرارت داده و بوسیله‌ی سنگهای ریز و پودر لاك قسمتهای ریخته را مرمت می‌نمایند و پس از آن سطح كار را سمباده زده و صیقل می‌نمایند. گاهی عمل مرمت را بوسیله‌ی نوعی بتونه‌ی فیروزه‌یی رنگ كه با گل « مل» روغن و رنگ لاجورد تهیه شده انجام میدهند.