آشنایی با هنر فیروزه کوبی

قدمت این صنعت به حدود شصت سال قبل می رسد, در آنزمان شخصی بنام یوسف حکمیان معروف به محمد رضا در مشهد

فیروزه کوبی یکی از معدود رشته های صنایع دستی است که زیبایی و گیرایی یک فرآورده‌ی خوب صنایع دستی را با خود دارد، بطوریکه گفته می‌شود قدمت این صنعت به حدود شصت سال قبل می‌رسد، در آنزمان شخصی بنام یوسف حکمیان معروف به محمد رضا در مشهد کار فیروزه کوبی بر روی زینت آلاتی مانند دستبند، گل سینه، گوشواره و …. را شروع نمود و حدود بیست سال بعد این صنعت توسط صنعتگر دیگری بنام حاج داداش از مشهد به اصفهان برده شد.

در اصفهان فیروزه کوبی بغیر از جواهرات در ظروفی مانند بشقاب، لیوان، گل آبپاش و …. نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و تعدادی کارگر در کارگاه حاج داداش و پسران در این رشته بکار مشغولند حتی قسمتهائی از کار ( چیدن فیروزه بر روی کار) توسط کارگران و صنعتگران زن انجام می‌گردد.

یکی از کارهای جنبی صنعت فیروزه کوبی کار تهیه‌ی زیر ساخت است که در کارگاه زرگری و بطور جداگانه انجام می‌شود. دو تن از صنعتگران زرگری که کار تهیه‌ی زیرساخت برای کارگاه حاج داداش را بعهده داشته اند بتدریج وارد کار فیروزه کوبی هم شده اند و در حال حاضر نیز به کار فیروزه کوبی اشتغال دارند.

در حال حاضر صنعت دستی فیروزه کوبی فقط در اصفهان رایج و صنعتگران شاغل در این رشته محدود و منحصر به تعدادی انگشت شمار می‌شود.

● مراحل ساخت و تولید فیروزه کوب

یک فرآورده‌ی فیروزه کوب اعم از زیروآلات و یا ظروف عبارت از شیئی است مسی برنجی، نقره‌یی، ورشویی و یا برنزی که ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمتهایی از سطوح آن به فرم موزائیک در کنار هم نشانده شده و باین ترتیب جلوه‌یی خاص بآن بخشیده می‌شود.

ساخت و پرداخت چنین فرآورده یی شامل دو مرحله ی کلی است:

الف) زرگری: زرگری عبارت از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر است با یکی از فلزاتی که فوقاً به آن اشاره شد. این کار بوسیله ی صنعتگران زرگر یا سازنده ی فلزات بوسیله‌ی دست، پرس و یا به کمک هر دو انجام می‌گردد.

پس از ساخته شدن فرم کلی شیء اعم از ظرف یا زیور آلات قسمتی را که باید فیروزه کوب گردد مشخص نموده و اطراف آن را یک رشته باریک فلزی (از نوع فلز خود شیء) بنام «کندن»‌ قرار داده و لحیم می‌نمایند به قسمتی که اطراف فرم مورد نظر باصطلاح دیواره‌یی بارتفاع دو تا سه میلی متر از سطح ظرف پیدا نماید اینکار معمولاً بوسیله‌ی زرگر و گاهی بوسیله‌ی خود صنعتگر فیروزه کوب انجام میشود.

در صورتیکه قسمت آماده شده برای فیروزه کوبی سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه‌ی آن خالی به نظر برسد با رشته‌هایی از همان فلز نقوشی جزیی‌تر کوچکتر به شکل تزئینی (گل و بوته و غیره) داخل آن قرار داده مجدداً‌ لحیم کاری می‌کنند.

این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم کار به سطح فیروزه کوبی شده استحکام بیشتری هم می‌بخشد.

ب) فیروزه کوبی: قبل از هر چیز صنعتگر فیروزه‌کوب خرده سنگهای فیروزه‌ی غیر قابل استفاده را از کارگاههای فیروزه تراشی و یا معادن فیروزه‌ی مشهد، نیشابور و دامغان خریداری می‌نماید.

از آنجا که این خرده سنگها با مقادیری خاک و خرده سنگهای معمولی همراه می‌باشد ابتدا آنها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می‌نمایند. سپس خرده سنگهای فیرروزه را بر حسب اندازه از یکدیگر تفکیک و باصطلاح دانه بندی می‌کنند تا در ساخت هر محصول فیروزه کوب از قطعه فیروزه‌یی متناسب‌تر با سطح کار فیروزه کوبی استفاده بعمل آید.

در مرحله‌ی بعد شیئی مورد نظر را گرم کرده (در حدود ۳۰ درجه C) و ضمن حرارت دادن روی قسمتهایی که باید فیروزه کوبی گردد «لاک گردوئی» می‌پاشند بقسمتی که پودر لاک تقریباً‌ ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند.

در حالیکه هنوز لاک بر سطح شیئی نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد مقداری از خرده سنگ‌های فیروزه که بر حسب اندازه‌ی لازم از قبل آماده شده روی کار قرار می‌دهند. سنگها باید طوری در کنار هم قرار گیرند که حتی الامکان فاصله‌یی بین آنها باقی نماند.

به منظور پر کردن فواصل احتمالی بین سنگهای فیروزه ، حرارت را کمی افزایش می‌دهند ( حدود ۴۰ درجه C ) و مقدار دیگری پودر لاک بر روی سنگها می‌پاشند تا زمانیکه لایه‌ی لاکی بصورت مذاب در آمده و سپس با افزودن سنگهای ریزتر سعی می‌کنند تا سنگها کاملاً در کار جای گرفته و باصطلاح بر آن بنشینند این عمل را معمولاً‌ با کمک دست انجام می‌دهند. باین ترتیب که با دست بر سطح فیروزه‌ها فشار می‌آورند تا بخوبی به سطح کار بچسبند. پس از سرد شدن شیء قسمتهای لاک بصورت سخت و سفت در می‌آیند. بعد از این مرحله قسمتهای پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ سمباده «آب ساب»‌ می‌نمایند تا قسمتهای اضافی لاک و برجستگی‌های جزئی سنگها سائیده و صیقلی گردد. در اینجا است که سنگهای فیروزه برنگ فیروزه‌یی و لاک به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه‌یی تیره) در بین فواصل سنگها نمایان می‌شود.

پس از اتمام این مرحله چنانچه در قسمتهایی از سطح کار باز به هم ریختگی وجود داشته باشد مجدداً شیئی را حرارت داده و بوسیله‌ی سنگهای ریز و پودر لاک قسمتهای ریخته را مرمت می‌نمایند و پس از آن سطح کار را سمباده زده و صیقل می‌نمایند. گاهی عمل مرمت را بوسیله‌ی نوعی بتونه‌ی فیروزه‌یی رنگ که با گل «مل» روغن و رنگ لاجورد تهیه شده انجام میدهند.

آخرین مرحله‌ی کار فیروزه کوبی پرداخت کاری است که در دو مرحله انجام میشود.

مرحله‌ی اول پرداخت قسمتهای فلزی است که در کارگاه زرگری یا چرخکاری انجام شده و لایه‌ی کدر و تیره رنگی را که بر روی قسمتهای فلزی در حین عمل فیروزه کوبی ایجاد گردیده بوسیله‌ی ابزارهای دستی و یا تیغه‌ی چرخکاری از روی آن می‌زدایند و سپس این قسمتهای فلزی را پولیش می‌کنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا کند.

مرحله‌ی دوم پرداخت محصول فیروزه کوبی شده است که پس از پولیش قسمتهای فلزی شیئی مجدداً بکارگاه صنعتگر فیروزه کوب بازگشت داده می‌شود و در آنجا سطوح فیروزه کوبی شده را بوسیله‌ی روغن زیتون یا روغن کنجد پولیش می‌نمایند تا این قسمتها نیز شفاف و درخشان گردد.

صنعتگر تولید کننده‌ی فیروزه کوب در مراحل کار از ابزار کار و وسایلی نیز بهره می‌گیرد که عمدتاً شامل قالب، چکش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، ‌گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش لوله‌های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده می‌باشد.

نکته حائز اهمیت در فیروزه کوبی در درجه اول نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است، بگونه‌یی که دارای قدرت کافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر اینکه هر چه ظرف فیروزه کوبی شده پرکارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در کنار یکدیگر نصب شده باشد و فاصله‌ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود کار دارای ارزش هنری بیشتری است.