جمعه, ۲۱ دی, ۱۴۰۳ / 10 January, 2025
ذهن خلاق و سرکش زن عشایر
● از دست‌های زن عشایر تا قالیچه‌های شیری
می‌گویند دستبافته زن عشایر است. من دست‌های یک زن را خوب می‌شناسم. دست‌های ظریف ولی گاهی چنان قوی که کوه را هم می‌تواند جابه‌جا کند. در نمایشگاه قالیچه‌های شیری گالری پاسارگاد تصویر او در ذهنم نقش می‌بندد، تصویر دختر عشایر که بالای کوه ایستاده با پیراهن بلند پرچین و رنگارنگ موهای مشکی و رها که سربندی توری آن را پوشانده، سبزی دشت زیر پایش آبی‌آسمان بالای سرش، بعد چشمه سارها، جنگل‌های بلوط و ارزن. آن دورها از لابه‌لای ابرها چادرهای ایل پیداست. صدای باد و پرندگان به گوش می‌رسد، دختر چشم‌هایش را می‌بندد، نفس عمیقی می‌کشد، بوی شبدر وحشی می‌آید و علف‌های سرراه. وجودش از خنکی مطبوعی لبریز است، دست‌هایش را بالا می‌گیرد، همان دست‌هایی که با آنها رج آخر قالی را بافته، همان دست‌هایی که با آنها شیر دوشیده، چادر برپا کرده، پشم ریسیده، نان پخته و... او متعلق به آن سرزمین است، به سرزمین عشایر. قالیچه‌های شیری نیز متعلق به اوست...
ریچارد ایتنگها وزن یکی از کارشناسان هنر درباره قالیچه‌های شیری می‌گوید: «قالیچه‌های شیری ایران به نوعی برخاسته از ذهن بی‌خیال و سرکش و خلاق و تعلیم نیافته زن عشایر است که نزدیکی خاصی با آثار نقاشان معاصر دارد» پرویز تناولی در کتابش «قالیچه‌های شیری فارس» می‌گوید: «قالیچه‌های شیری بیان کننده احساسات مردم عشایر است. قالیچه‌ها با بیانی دلنشین و گویا، افسانه‌ها و حماسه‌های آن مردم را بیان می‌کند که یکی از غنی‌ترین آثار تاریخی ایران به شمار می‌آید.»
● نمایشگاه پاسارگاد قالیچه‌های شیری
در گالری پاسارگاد قالیچه‌های شیری مانند تابلوی نقاشی از دیوار آویزان است. برخی از آنها به علت کمبود جا روی زمین قرار گرفتند؛ بیش از ۲۰ قالیچه شیری در اندازه‌های نسبتاً بزرگ. در نگاه اول آنچه به نظر می‌آید رنگ است. رنگ‌های قرمز، نارنجی، زرد، سبز، زرشکی، لاجوردی و... انگار در سرزمین رنگ‌ها حل شدی، رنگ‌های زنده. فکر می‌کنی دست‌های تو را از فضای تیره و تاریک شهر بیرون آورده، ناخودآگاه احساس نور می‌کنی، احساس زندگی. دشت‌ها، کوه‌ها، چشمه سارها و جنگل‌ها مقابل چشمانت جان می‌گیرد. می‌خواهی با رنگ‌ها حرکت کنی، میان آنها نفس بکشی. در تمام قالیچه‌ها تصویرهایی از شیر به چشم می‌خورد اما هرکدام با شکل و نوعی متفاوت که احساساتی از قبیل غم، شادی، تردید و بهت را در ذهن بیننده تداعی می‌کند.
با نقش و نگارهای درخت، گل، پرنده، پرچم و... درباره تصاویر قالیچه‌های شیری قصه‌ها و افسانه‌های متعددی وجود دارد. وحید ملک برپا کننده قالیچه‌های شیری و مدیرگالری پاسارگاد درباره یکی از آن قصه‌ها می‌گوید: «در گذشته ازدواج در عشایر به صورت اجباری بوده. زمانی که قرار بود دختر عشایر را به عقد مردی در آورند او باید قبل از رفتن به خانه بخت برای همسر آینده اش یک قالیچه شیری می‌بافته. شیر نماد شجاعت و شهامت همسر آینده او بوده. می‌گویند دختر عشایر تمام احساسات خود را از قبل از رفتن به خانه بخت در مورد همسر آینده‌اش در قالیچه‌های شیری بیان می‌کرده. به عنوان مثال اگر دم شیر را به طرف بالا می‌بافته یعنی از ازدواجش خرسند بوده ولی اگر دم شیر را به طرف پایین می‌بافته یا شیر چهره‌یی غضبناک داشته یعنی دختر از ازدواجش ناخرسند بوده. با این حال حتی در چنین حالتی با قراردادن نقوش دیگر در کنار شیر احترام خود را به همسر آینده‌اش نشان می‌داده. به یکی از قالیچه‌های شیری مقابلم نگاه می‌کنم، تصویر شیری است درنده خو و غضبناک در حالی‌که دم آن به طرف پایین است.
فکر می‌کنم به دست‌های بافنده‌زنی که حدود یک قرن پیش می‌زیسته. چه کسی می‌داند او در زمان بافتن آخرین رج قالی به چه فکر می‌کرده؟!
وحید ملک یکی از دارنده‌های کلکسیون فرش شیر در ایران است. او که به گفته خود از دوره جوانی به جمع‌آوری کلکسیون فرش شیر پرداخته است حدود ۱۰ سال است که هر دو سال یک بار با مجموعه جدیدی به برپایی نمایشگاه قالیچه‌های شیری در ایران و خارج پرداخته است. او دلیل برگزاری نمایشگاه قالیچه‌های شیری را آشنایی بیشتر مردم با قالی‌ها ذکر می‌کند. قالی‌هایی که متعلق به فرهنگ و هویت ایران است.
وحید ملک می‌گوید: «در حال حاضردر ایران کمتر کسی از اهمیت قالیچه‌های شیری اطلاع دارد در حالی‌که این قالیچه‌ها با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال از آثار غنی ایران است که نمونه‌های باارزشی از آن در موزه‌های معروف دنیا مانند موزه لوور، نیویورک و... نگهداری می‌شود.»
او در ادامه می‌گوید: «نقوش قالیچه‌های شیری دارای کمپوزیسیون خاص و فرم‌های گرافیکی ارزشمندی است که بافنده اکثر آنها دختران عشایر ۹ تا۱۷ سال هستند، دخترانی که بدون آموزش هنری اثری بدیع خلق کردند. هر خط و خطوط در قالیچه‌های شیری نشان از یک فلسفه و ذهنیت است. به گفته مدیرگالری پاسارگاد قدمت قالیچه‌های شیری به نمایش در آمده در گالری بین ۳۰ تا ۸۰ سال است. در کنار قالیچه‌های شیری بر روی دیوار ۹ تابلو از جنس مس با نقوش برجسته شیر که همه آنها نمادهای مربوط به دوره ساسانیان است به چشم می‌خورد. در گوشه و کنار نمایشگاه نیز آثار حجمی به شکل شیرهای سنگی قرار دارد.
● چرا قالیچه‌های شیری؟
قالیچه‌های شیری گبه‌های شیری از دستبافته‌های زنان عشایر ایران است که قدمتی دیرینه دارد. قالیچه‌های شیری که در دو قرن اخیر به دست آمده بیشتر بافته زنان عشایر قشقایی فارس است. شیر در زمان‌های دور در ایران نوعی سمبل بوده. در نقوش تخت جمشید و ظروف نقره ساسانی نمادهایی از شیر دیده می‌شود که سمبل شجاعت و قدرت است. آن زمان برای نشان دادن هیبت و شوکت دلاوران و شاهان از نماد شیر استفاده می‌کردند. در دوره ساسانیان نمادهایی به صورت شیر و خورشید است. در نمادها شیر جلوی خورشید قرار گرفته چون در آیین کهن ایرانیان یعنی آیین میترا، خورشید نماد مهر و شیر نگهبان خورشید بوده.
در زمان صفویان نیز استفاده از نماد شیر به اوج خود می‌رسد که بی‌ارتباط با عظمت دوره صفویان نیست. بعد از اسلام نیز از نماد شیر استفاده می‌کردند. به عنوان مثال لقب حضرت علی(ع) شیرخدا بود. پرویز تناولی در کتابش قالیچه‌های شیری فارس می‌گوید: «شیر در زمان‌های دور مورد علاقه ایرانیان بخصوص مردم فارس بوده، برای همین تصویر شیر به قالیچه‌های شیری راه پیدا می‌کند تا به نوعی همبستگی با گذشته را حفظ کند. وجود قالیچه‌های شیری در چادر عشایر علاوه بر نگهبانی از چادرنشینان، غرور و دلیری صاحب چادر بوده. با اینکه بافندگان قالیچه‌های شیری یعنی زنان عشایر هرگز شیری واقعی ندیدند اما تلفیق زیبایی از شیر با اشکال زندگی روزمره خود به وجود آوردند. رنگ‌های به کار برده شده در قالیچه‌ها نیز به استثنای معدودی، رنگ‌های طبیعی و گیاهی است.»
وحید ملک می‌گوید: «حدود ۳۰ سال است که بافتن قالیچه‌های شیری در عشایر منسوخ شده.» به گفته سیروس پرهام یکی از محققین قالیچه‌های شیری در حال حاضر فرش‌های شیری بیشتر توسط صادرکنندگان فرش بافته می‌شود.
... در گوشه و کنار می‌خوانیم که عشایر در حال اسکان دادن هستند... دختر بالای کوه ایستاده با دست‌ها و صورتی چروک خورده انگار زمان نقشی تازه برتن او بافته است. در آخرین رجی که بافته هنوز نشانه‌هایی از قالیچه‌های شیری است. دست‌های دختر سال‌هاست که دیگر قالیچه شیری نبافته آیا باید او را در افسانه‌ها و قصه‌ها جست‌وجو کنیم؟!
پریسا امیرقاسم‌خانی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست