مروری دوباره بر قاعده لاضرر و تاثیر آن بر ضرر متعهد

قاعده لاضرر از معروفترین قواد حقوق اسلام است كه در طول تاریخ فقه نظرات مختلفی پیرامون مفاد و آثار آن ارائه شده است در حقوق خارجی قواعدی مشابه با این قاعده وجود دارد كه به طورخاص در بحث تعهدات مورد استفاده قرار می گیرد بحث اصلی این مقاله آن است كه آیا در مواردی كه اجرای تعهد ضروری گردد قاعده لاضرر, به جبران ضرر حكم می كند یاخیر و آیا این قاعده علاوه بر نفی حكم ضرری , راه حل دیگری را برای جلوگیری از ضرر پیش بینی می كندیا خیر

بر اساس نظر ارائه شده در مقاله ، قاعده لاضرر هم بر نفی حكم ضروری دلالت دارد وهم نهی از ضرر خارجی و این امر با پیش بینی راه حل برای جلوگیری از ضرر و بجران خسارت ملازمه دارد.

طرح مطلب

در بین قوانین جدید برخی از كشورها و نظریات حقوقی مطرح شده ضرر غیر متعارف وارد به متعهد به جهت اجرای تعهد از اسباب تعدیل تعهد و در برخی از موارد حتی موجب معافیت متعهد ازاجرای متعهد می گردد. در برخی از كشورها این موضوع تحت عنوان نظریه عدم پیش بینی (noisiverepmI) در كشورهای دارای نظام كامل لا در ذیل نظریه عقیم شدن قرارداد(noitartsurF) یا عناوین دیگر مورد مطالعه قرا رمی گیرد. در فقه قاعده لاضرر كه مستند عمده آن تعدادی از روایات می باشد با مفادی شبیه به قواعدی مانند نفی حرج ، با تقدم بر احكام اولیه می تواند آنها را منتفی سازد.بررسی تفصیلی نظرات مختلف در مقاد این قاعده از بحث ماخارج است و كتب قواعد فقه به صور مبسوط به این امر پرداخته اند.قاعده لاضرر برخلاف قاعده نفی عسروحرج به طور گسترده ای در ابواب غیر عبادی ، مورد استناد كتب فقهی قرار گرفته است. برخی از فقهاء اعتقاد دارند این قاعده ، ضرر و ضرار در بین مكلفین را رفع می نماید لذا شامل باب عبادات نمی گردد و به روابط انسانها اختصاص دارد.

نظریات در قاعده لاضرر

اگرچه در مورد مفاد این قاعده اختلاف نظر وجود داشته است اما فقهاء در كتب خود به طور شایع در موارد مختلفی به قاعده لاضرر تمسك نموده اند از جمله : سقوط فریضه امر بمعروف ونهی از منكر در مواضع خوف ، رفع وجوب شهادت د رهنگام خوف ، حرمت تدلیس و غش ، مفاصه ، احتكار، جعل خیارات مانند: غبن ، تاخیر، عیب ، تصریه ، تبعض صفقه ، تعذرتسلیم ، حرمت تصرف در حریم املاك احیاء شده و۰۰.

آنچه برای ما اهمیت دارد این است كه بتوانیم با توجه با ادله قاعده لاضرر در مورد تعهد متعهدی كه از اجرای آن متضرر می گردد حكم مشخصی را بدست آوریم .در میان احادیث مورد استناد در قاعده ، احادث مربوط به سمره بن جندب كه با ختلاف كمی نقل شده است مورد توجه حصاب نظران قرار گرفته است .البته ظاهرا" ضرر و ضراری كه در این واقعه بوسیله پیامبر اسلامی صلی الله علیه و آله منتفی شده ، نوعی ضرر معنوی می باشد زیرا مرد انصاری از رفت وآمد سمره بن جندب هیچگونه ضرر مادئی را تحمل نمی كرده است بلكه آمد و شد صاحب نخله ، باعث گردیده بود كه مرد انصاری وخانواه او در فشار روحی و حرج قرار گیرند.برخی از بزرگان با توجه به استعمالات مختلف ضرر و ضرار در قرآن و روایات ، كلمه ضرار را به معنی خسارت و ضرر معنوی وكلمه ضرر را به معنی ضرر مادی مالی دانسته اند.بزرگان فقه ، د رمفاد جمله لاضرر و لاضرار اختلاف نموده اند، برخی آنرا نفی حكم ضرری و برخی نفی حكم به لسان نفی موضوع ضرری و گروهی نفی ضرر غیر متدارك و عده ای نهی از ضرر و بعضی از آنه، آنرا از احكام حكومتی دانسته اند. اگرچه بسیاری از فقهاء این قاعده ار تنها در مقام نفی حكم می دانند و نه جعل آن ولی همانگونه كه ماشهده شد در تعداد قابل توجهی از مسایل فقهی به جنبه اثباتی قاعده لاضرر اشاره شده است .

بررسی و تحلیل قاعده

آنچه از مجمع نظرات و با توجه به بیان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بدست می آید این است كه معنای لا در لاضرر، نفی می باشد اما این نفی در مقام اجرائی تحویل به نهی می گردد. پیامبر عظیم الشان اسلام صلی الله علیه و آله با بیان جمله لاضرر و لاضرار به اصل نفی ضرر اشاره فرموده است. اما سخنان قبلی و همچنین اقدام نهائی ایشان از نهی عمی در مقام اجرائی حكایت می كند. بطور مثال اگر كسی بگوید: در خانه ما اسراف وجود ندارد معنایش آن است كه در این خانه اسراف تحقق پیدا نمی كند و در صورت تحقق از آن جلوگیری می شود، والا اگر امكان و اجازه ممانعت از اسراف وجود نداشته باشد در عین حال زمینه آن موجود باشد، كلام سابق ، صحیح نمی باشد.

---