اصناف و اتحاد شكل لباس

مروری بر عرایض صنوف عباباف ها و كلا ه مال ها به رضاشاه در پی خسارت وارده به آنها در جریان اتحاد شكل لباس

در سنت تاریخ‌نگاری ایرانی - اسلا‌می جایگاه چندانی برای توده‌های مردم و از جمله اقشار مولد مفروض نشده است. اما از اواخر سلسله قاجار و در طی تحولا‌ت تدریجی در مبانی و اصول بنیادی جامعه، تغییرات بطئی نیز در شیوه تاریخ‌نگاری ایجاد شد. بعدها با مراجعت اولین دوره‌های محصلا‌ن ایرانی از اروپا و تأسیس رشته دانشگاهی تاریخ، اساتید این فن كه برخی نحله‌های فكری تاریخ‌نگاری را نیز به ارمغان آورده بودند، آن شیوه‌ها را در دانشگاه‌های ایران تدریس كردند. در آن مقطع جاذبه و شكوه ایران باستان از یك سو و محدودیت منابع و ماخذ مورد نیاز در حوزه زندگی توده‌های مردم از سوی دیگر مانع رویكرد جدی مورخان به این حوزه پژوهشی شد. البته ناگفته نماند كه ماركسیست‌های ایرانی با خلق آثاری اعم از ترجمه و تألیف گام‌هایی هر چند اندك در این راه برداشتند. ‌

اما به نظر می‌رسد یكی از گام‌های اساسی برای نیل به این مقصود، حفظ و نگهداری اسناد و بهره‌برداری علمی از آنها می‌باشد. ‌

دوره رضاشاه به یمن دیوانسالاری نوین و بخصوص ایجاد بایگانی‌های ادارات و مراكز نگهداری پرونده‌های اداری تحولی اساسی، در این خصوص محسوب می‌شود. به گونه‌ای كه امروز مراكز اسنادی متعدد نظیر سازمان اسناد ملی، مركز اسناد نهاد ریاست‌جمهوری، موسسه مطالعات تاریخ معاصر و غیره: نگهداری اسناد این دوره را در آرشیوهای خود مایه فخر و مباهات مراكز خود می‌دانند. مركز اسناد ریاست‌جمهوری از زمره این مراكز یكی از غنی‌ترین مراكز اسنادی كشور است كه در آن گزارش‌های ارسال شده از اقصی نقاط كشور به نخست‌وزیران - از آغاز و بخصوص با شروع سلسله پهلوی تا سال‌های اخیر - نگهداری می‌شود، سیاست این مركز همچون سایر مراكز اسنادی، چاپ و نشر گزیده اسناد موجود در آرشیو آن در قالب موضوعات مختلف است. از جمله یكی از این آثار كتاب دو جلدی اسنادی از انجمن‌های بلدی، تجارواصناف ۱۳۲۰۰- ۱۳۰۰ هـ.ش)‌می‌باشد كه به جرأت می‌توان ادعا كرد كه بررسی علمی اوضاع اجتماعی و اقتصادی عصر رضاشاه بدون مراجعه به این كتاب ناقص خواهد بود. اسنادی چند در این كتاب راجع به عرایض برخی از صاحبان صنوف به دربار و رئیس‌الوزرا در جریان اتحاد شكل لباس می‌باشد كه این امر بیانگر بحران شغلی آنها در خلا‌ل برنامه‌های مدرن‌سازی كشور از سوی سیاستگذاران عصر رضاشاهی است. ‌

۱) چنین به نظر می‌رسد كه لباس مردمان هر كشور معرف هویت و فرهنگ آن كشور است. در كشوری مثل ایران كه دین در تمام ابعاد زندگی مردم نقش دارد و جانمایه فرهنگ مردم را نیز تشكیل می‌دهد، لباس و نوع پوشش نیز از این مولفه تأثیری عمیق پذیرفته است. از اینرو صیانت از این فرهنگ نه تنها دارای بعد ملی بلكه یك ارزش دینی نیز تلقی می‌شود. از همین منظر می‌توان مقاومت توده‌ها در قبال تغییر پوشش در دوره رضاشاه را تبیین كرد. ‌

یكی از نكات قابل تأمل در میان منادیان و متولیان تجددگرایی و مدرنیسم در كشورهای پیرامونی ایران طی یكی دو سده اخیر این بود كه آنان نقطه عزیمت مدرن‌سازی جامعه را از تغییر در نوع پوشش مردمان آن كشورها آغاز كردند. گزارش‌های تاریخی چند حاكی است كه پطر كبیر در روسیه، آتاتورك در تركیه، امان‌ا...خان در افغانستان چنین رویكردی داشتند. دو كشور نخست قبل از رضاشاه و امان ا...‌خان همزمان با او. این برنامه را در دستور كار خود قرار دادند. قوانین مصوبه در این خصوص در كشور افغانستان تحت عناوین <ملا‌یی مشروط به داشتن شهادت‌نامه است> و <رفع حجاب آزاد گذاشته شد> به مورد اجرا درآمد.

قوانین مشابه نیز در ایران تصویب و اجرا شد. رضاشاه و سیاستگذاران عصر او چنین تصور می‌كردند كه با تغییر پوشش می‌توان گامی اساسی در راه تجددگرایی مردم ایران برداشت. این تصور غلط باعث شد كه نه تنها آنان خود را بیش از یك دهه درگیر چالشی بیهوده كنند كه بسیاری از ظرفیت‌های بالقوه اداری و انسانی را هزینه آن نمایند بلكه فرصتی به ظهور و ابراز وجود جناح‌های سنتی جامعه بدهند. به هرحال در همین راستا و به موازات برخی اقدامات نوگرایانه نظیر تأسیس نهادها و مراكزی كه نقطه پایانی بر سازوكارهای سیطره علما بر جامعه تلقی می‌شد، قانون اجباری شدن لباس متحدالشكل نیز به تاریخ ششم دیماه ۱۳۰۷ در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. براساس این قانون پوشیدن لباس‌های یكدست برای كاركنان دولتی و بخصوص برسرگذاشتن كلا‌ه پهلوی (كلا‌ه لبه‌دار از جلو) اجباری و استفاده عبا و عمامه از سوی روحانیون بجز برخی موارد استثنایی - ممنوع اعلا‌م شد. ‌

البته برخی گزارش‌ها‌از اجرای غیررسمی این قانون در میان مستخدمین ادارات از یك سال پیش از آن خبر می‌دهند ولی تعمیم این برنامه در میان مردم از فروردین ۱۳۰۸ آغاز شد و در سال‌های بعد و بخصوص در پی سفر تاریخی رضاشاه به تركیه در خردادماه ۱۳۱۳ و ملا‌حظه كشف حجاب در آن كشور به اوج خود رسید. قانون مربوط به كشف حجاب كه به طور رسمی از هفدهم دی‌ماه سال بعد اجرا شد - كه از آن زمان به بعد هر ساله روز مذكور به عنوان روز آزادی زن در ایران جشن گرفته می‌شد - ناظر بر پوشیدن لباس یكدست (كت و شلوار) ‌و بر سرنهادن كلا‌ه شاپو (مشهور به اسامی دیگری چون كلا‌ه لگنی، كلا‌ه تمام لبه و كلا‌ه بین‌المللی) برای مردان و نیز كشف حجاب برای زنان به علا‌وه بر سرنهادن كلا‌ه زنانه به جای چارقد بود.

صرف‌نظر از پیامدهای مختلف این قانون، آنچه كه از منظر اقتصادی و اجتماعی حایز اهمیت می‌باشد. تهیه و تولید لباس و كلا‌ه متناسب با كشف حجاب می‌باشد. زیرا پوشیدن چادر برای زنان باعث می‌شد كه لباس‌های آنان از دید دیگران مخفی بماند. از این‌رو نوع آن پوشش در آن مقطع اهمیت چندانی نمی‌توانست داشته باشد. حال آنكه وقتی چادر كنار گذاشته شد. آن پوشش از ابعاد مختلف اهمیت پیدا می‌كرد. به تعبیر دیگر از این زمان لا‌زم بود كه تغییر و تحول اساسی در طرح و دوخت و تولید البسه برای زنان و مردان ایجاد شود. بررسی اسناد و گزارش‌ها نشان می‌دهد كه متولیان این برنامه‌ها در آغاز راه به كلی از این مسائل غفلت ورزیده بودند صدور دستورالعمل‌های متناقص و بعضا ارائه راهكارهای مقطعی برای حل برخی معضلا‌ت مبتلا‌ به موید این نظر است. ‌

۲) اصناف و متحد سنتی آنان؛ روحانیت: به عنوان پیش درآمد این بحث به گزارش‌های چندی كه در آستانه این تغییر و تحولا‌ت در حوزه اقتصادی برخی شهرهای شمالی و مركزی ایران به وضوح پیوست و صاحبان صنوف مربوطه را به یاری طلبیدن از علما واداشت، اشاره می‌شود ماجرا از این قرار بود كه در سال ۱۳۰۵ در پی حجم عظیم واردات كالا‌های روسی از كشور شوروی، سران اصناف در برخی شهرها به تكاپو افتاد و با صدور اعلا‌میه‌ها و ایجاد تشكل‌هایی درصدد مقابله با این بحران برآمدند. آنان در قالب تشكل‌هایی نظیر؛ <نهضت اقتصاد خراسان>، <نهضت اقتصاد رشت>، <نهضت اقتصاد قزوین> و غیره به متحد سنتی خود یعنی علما روی آوردند. در این میان <اتحادیه اصناف اصفهان> در پی تشكیل جلسات متحدد صنفی، اقدام به صدور قطعنامه‌ای تحت عنوان <وطن در خطر است> نمود. در این اعلا‌میه كه <راجع به امتعه وطنی و مضرات ورود امتعه‌خارجی> در ۱۱ آذر ۱۳۰۵ صادر گردید. با اشاره به عجین شدن حس وطن‌پرستی با فطرت انسانی، وطن‌پرستی فرانسویان را در جریان با انقلا‌ب كبیر مثال زده و در ادامه با تشریح پیامدهای سوءاقتصادی و اجتماعی واردات فراوان كالا‌های روسی به كشور خاطر نشان نموده‌اند: <مااعضای اتحادیه اصناف اصفهان در جلسه مورخه ۱۱ آذر ماه ۱۳۰۵ نام و تعالی ایران و حفظ شعائر اسلا‌م تصمیم قطعی نمودیم كه من بعد حتی‌المقدور از خرید امتعه اجانب احتراز كرده و با آنچه در وطن مقدس خودمان تهیه می‌شود قناعت نماییم.>‌در پایان نیز همكاران را به این اعتصاب فراخوانده‌اند كه در پی آن بلا‌فاصله از سوی حاج آقا نورا... اصفهانی <لا‌یحه‌ای به عنوان اتحادیه اصناف اصفهان شرف صدور یافت كه حاوی نكات عالیه و حقایق اسلا‌میه> بود. آیت‌ا... با انتخاب عنوان <اسلا‌م در خطر است> برای اعلا‌نیه خود بر نهضت ملی اقتصادی اصناف مشروعیت دینی بخشید و عموم را به حمایت از آنان فرا خواند و در پایان آن ابراز امیدواری كرد: <امتعه داخله رواج و احتیاجات از خارجه بالمره مقطوع و ثروت مملكت زیاد و شوكت و اقتدار و عزت اسلا‌م و مسلمین فوق‌العاده بشود و توازن صادرات و واردات ایران كاملا‌ بشود...>

ایجاد تشكل‌های صنفی و انجام تبلیغات و اعتراضات مذكور، بیانگر رشد و آگاهی سیاسی و اهتمام صنفی به دفاع از منافع اقتصادی و اجتماعی می‌باشد. چنانچه در یكی دو سال بعد نیز در پی رسمیت كلا‌ه پهلوی چنین اعتراضاتی صورت گرفت. ‌

رحیم روحبخش

منابع و ماخذ

۱ـ سینا واحد، قیام گوهرشاد، تهران، وزارت ارشاد اسلا‌می، ۱۳۶۱، ص ۳۵

۲ـ رضا مختاری اصفهانی (گردآورنده)، اسنادی از انجمن‌های بلدی، تجاری و اصناف ۱۳۲۰۰ - ۱۳۰۰ش) تهیه: مركز اسناد نهاد ریاست‌جمهوری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلا‌می، ۱۳۸۰، سند شماره ۳۹ و ۱/۳۹ و ۲/۳۹ و ۴۰ صص ۱۶۳ - ۱۵۸

۳ـ همان، سند شماره ۵۶، ص ۲۳۳

۴ـ مهدیقلی‌خان (مخبرالسلطنه)‌هدایت، خاطرات و خطرات، تهران، انتشارات زوار، ۱۳۴۴، ص ۵۱۹

۵ـ تغیر لباس و كشف حجاب به روایت اسناد، تهران، مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلا‌عات، ۱۳۷۸، سند شماره ۲، صص ۱۱-۱۰ ‌

۶ـ م.س ایوانف، تاریخ نوین ایران، با مقدمه احسان طبری (فاقد سایر مشخصات)، ص ۸۷

۷ـ اسنادی از انجمن‌های بلدی، تجار و اصناف. پیشین، سند شماره ۹۵و ۱/۹۵، صص ۳۶۱-۳۵۹

۸ـ تغییر لباس و كشف حجاب به روایت اسناد، پیشین، اسناد شماره ۶۴ و ۱۹۲-۱۹۰، صص ۳۸۶ - ۳۸۴ و ۱۶۷-۱۶۲

---