هنر چاپ کلاقه ای

هنر چاپ کلاقه ای باتیک از جمله رشته های صنایع دستی است که نیاز به تجهیزات و سرمایه گذاری زیادی ندارد و با کمترین هزینه و با تهیه مواد اولیه و ابزار و وسایل ساده می توان انواع آثار و اقلام تزئینی و کاربردی تولید کرد

هنر چاپ کلاقه ای (باتیک) از جمله رشته‌های صنایع دستی است که نیاز به تجهیزات و سرمایه گذاری زیادی ندارد و با کمترین هزینه و با تهیه مواد اولیه و ابزار و وسایل ساده می‌توان انواع آثار و اقلام تزئینی و کاربردی تولید کرد. با توجه به سرمایه گذاری اندک در این رشته و ارزش افزوده بالای آن به عنوان یک شغل و حرفه خانگی می‌توان به این هنر – صنعت پرداخت و به تولید آثاری نظیر انواع البسه مانند روسری، شال، پارچه لباس‌های میهمانی، همچنین رومیزی، آباژور، روتختی، روکوسنی و ... اقدام کرد.

● آموزش چاپ کلاقه ای (باتیک)

▪ تعریف: چاپ و رنگرزی غیر مستقیم طرح‌ها و نقش‌ها به وسیله مهر و ماده مقاوم برای تزئین پارچه ابریشمی‌و یا دیگر پارچه‌های نازک و ظریف را چاپ کلاقه ای می‌گویند.

هنر باتیک در ایران به کلاقه ای (کلاغه ای) شهرت دارد و منطقه اسکوی آذربایجان مرکز عمده تولید آن محسوب می‌شود. در گذشته تزئین پارچه به وسیله هنر باتیک با وسایل ابتدایی و ساده مانند انواع مهرها و قالب‌ها انجام می‌شد و تولیدکنندگان این پارچه‌ها به کمک رنگ‌های گیاهی البسه و سایر وسایل تولیدی را زینت می‌بخشیدند. در حال حاضر در ایران این هنر با جایگزینی صمغ، موم، پارافین و پیه به جای ماده مقاوم متداول شده است. انواع چاپ کلاقه ای شامل: چاپ مهری، چاپ بدون مهر (تار عنکبوتی یا ترک و موم، گره خورد یا پیچان، کوک زدن و نقاشی) و روش‌های تلفیقی است.

از جمله محصولات تولیدی با این پارچه‌ها می‌توان انواع پوشاک مانند لباس، روسری، شال و همچنین کیف، چراغ رومیزی، تابلوهای دیواری و ... را نام برد.

▪ ابزار و وسایل کار: ظروف پلاستیکی متناسب با اندازه پارچه، ظرف مسی کوچک برای جوشاندن زاج، اتو و میز اتو، میز کار، منبع حرارتی، ریسمان، گیره لباس، سوزن، قیچی، قاب چوبی (چارچوب) برای کشیدن پارچه، چکش، میخ و انواع مهرهای چوبی و قالب، قلم مو، ظروف رنگرزی، ظرف مسی برای گرم کردن ماده مقاوم و ظروف مخصوص شستشوی پارچه با بنزین.

▪ موارد و مصالح مورد نیاز: پارچه ابریشم تک رنگ، پارچه توری (ارگانزا)، ماده مقاوم شامل (موم، صمغ، پیه، پارافین، سقز)، صابون، نفت یا بنزین، زاج، آب، رنگ‌های مخصوص پارچه، نخ، چسب، روزنامه یا کاغذ باطله.

در اینجا به شرح یکی از روش‌های چاپ باتیک (کلاقه ای) می‌پردازیم:

▪ چاپ مقاوم: در این روش نقوش یا زمینه مورد نظر را موادی مقاوم که در مقابل رنگ نفوذ ناپذیرند می‌پوشانند تا به هنگام رنگرزی از جذب رنگ در آن قسمت‌ها جلوگیری شود. چاپ کلاقه ای از جمله ی این روش چاپ به شمار می‌رود.

▪ مراحل تولید: شامل دو مرحله

الف) ـآماده سازی مواد اولیه

ب) مراحل چاپ کلاقه ای است.

الف) آماده سازی مواد اولیه:

۱) آماده کردن پارچه ابریشمی: پارچه را به مدت لازم در آب ولرم می‌خیسانند تا آهار آن در آب حل شده و جدا شود. سپس پارچه را درون محلول ضعیف زاج سفید می‌گذارند تا عمل دندانه انجام و پارچه قدرت رنگ پذیری بیشتری بیابد. آنگاه پارچه را خشک و اتو می‌کنند. برای جلوگیری از جمع شدن پارچه به هنگام چاپ، پارچه ابریشمی ‌را به پارچه توری هم اندازه آن پیش از چاپ کوک می‌زنند.

۲) آماده کردن مهر (قالب): ابتدا طرح کاغذی را تفکیک رنگی کرده و هر کدام را روی تخته سه لایی می‌چسبانند، اطراف خطوط آن را بریده تا نقش مشبک آماده شود. سپس آن را روی تخته سه لایی دیگری که به شکل کلی نقش است می‌چسبانند و دسته ای به آن متصل می‌کنند. (می‌توان با استفاده از قطعات چوبی، تسمه‌های فلزی و موادی مشابه نیز انواع مهرها را ساخته و مورد استفاده قرارداد).

ب) مراحل چاپ (روش مهری):

ماده مقاوم را مذاب کرده و تا پایان کار روی منبع حرارتی گرم نگاه می‌دارند. پارچه دندانه شده را بر روی پارچه ای ضخیم که روی میز کار کشیده شده است پهن کرده و اتو می‌کنند. حدود نقش‌ها را روی پارچه با مداد مشخص می‌کنند سپس مهر را درون مواد مذاب زده و مهر زنی را آغاز می‌کنند. ابتدا نقوشی که باید در پارچه به رنگ روشن حفظ شود با ماده مقاوم و مهر نقش اندازی می‌شود. پارچه مهر زده را درون محلول زاج سفید قرار می‌دهند (مرحله تثبیت) پس از خشک شدن، پارچه را دورن رنگ تیره دلخواه می‌گذارند. دوباره پارچه را درون محلول زاج سفید قرارداده و خشک می‌کنند. رو و زیر سطح پارچه کاغذ می‌گذارند و آن را با اتو حرارت می‌دهند تا ماده ی مقاوم ذوب شود. برای از بین بردن مواد چربی باقی مانده، پارچه را در بنزین قرار می‌دهند و در پایان پارچه را با آب و صابون می‌شویند و آن را در مجاورت هوای آزاد و سایه خشک می‌کنند.