خوابی که مسئولان سینمایی ما را ربوده است

نقدی بر فیلم « خواب زمستانی » ساخته سیامک شایقی

« فریده » « فرزانه » و « فرشته » ساجد بعد از مرگ پدرشان زندگی سختی را تجربه کرده اند. فریده خواهر بزرگتر از زمانی که بر اثر تصادف قدرت ایستادن بر روی پاهایش را از دست داده تدریس را کنار گذاشته و تنها به کار خانه داری مشغول است . فرزانه خواهر دوم حسابدار یک کارخانه کاشی سازی است . او علی رغم آنکه دکتر « مصطفی سالاری » صاحب کارخانه از او خواستگاری کرده خوشحال نیست چرا که به شدت نگران وضعیت خواهرانش است . فرزانه نگران آن است که فریده و فرشته پس از رفتن او چگونه زندگی خواهند کرد. فرشته خواهر کوچکتر نیز در رشته حسابداری مشغول به تحصیل است شاید که بتواند شغل مناسبی در آینده پیدا کند.

« منصور » عموی مصطفی که مدتها پیش قصد ازدواج با فریده را داشته در ملاقاتی مجدد با فریده نه تنها بر پیشنهاد خود مبنی بر ازدواج با فریده اصرار می کند بلکه از او می خواهد تا به مدرسه بازگشته و تدریس را شروع کند شاید که اندکی از افسردگی های ناشی از معلولیتش را فراموش کند. فریده بحث ازدواج را کاملا منتفی می داند اما در ارتباط با بازگشت به مدرسه به این نتیجه می رسد که می تواند با ویلچر و اتکا به نفس بازهم کار تدریس را شروع کند. مدیر مدرسه نیز با روی باز فریده را پذیرفته و کار تدریس آغاز می شود.

فرشته برای کمک به خانواده دنبال شغل مناسبی است که به شکلی کاملا اتفاقی با یک موسسه آموزش بازیگری آشنا می شود. او مصمم می شود که علاوه بر انجام کار حسابداری در این موسسه حرفه بازیگری را نیز دنبال کند. مهندس « بهرام احمدی » که در کارخانه کاشی سازی طراحی می کند مدتهاست که دلباخته فرزانه شده اما جرات ابراز این عشق را ندارد. بهرام هنگامی که از قصد مصطفی برای ازدواج با فرزانه آگاه می شود عزم خود را جزم کرده و به خواستگاری فرزانه می رود. فرزانه در ابتدا از این موضوع شوکه می شود اما خیلی زود به پیشنهاد بهرام جواب مثبت می دهد.

در فیلم « خواب زمستانی » به کارگردانی سیامک شایقی با دو موضوع مهم که امروزه گریبانگیر سینمای ایران شده است روبرو هستیم که نخستین آن بحث ارزش دادن به زنان شاغل و چالش کشیدن خانه داری می باشد. پیش از این بارها بیان شده که کنوانسیون رفع تبعیض زمانی تصویب شد که حرکت های زنان جهت کسب مشاغل اجتماعی تا حدودی به بار نشسته بود و اشتغال زنان نه فقط به عنوان راهی برای کسب درآمد بلکه فعالیتی اجتماعی جهت یافتن شخصیتی موثر و کنشگر مطرح است به حدی که شاید یک اشتغال نیمه وقت فرصتی محدود برای فرار از نقش سنتی آنان را راضی می کرد. این موضوع در گرایش عمومی زنان به اشتغال و تنفر آن ها از کار خانگی به شدت موثر بود. هدف از این طرح کم کردن مسئولیت خانگی زنان ایجاد تسهیلات لازم برای اشتغال زنان در رویکردی توسعه ای و گذر از موانعی نظیر لزوم مراقبت از فرزندان و شوهرداری است .گرایش های جدید فمینیستی دامنه واژه های سیاست و اقتصاد را به احساسات جنسی تن عواطف و سایر حوزه های زندگی اجتماعی که تا قبل از آن فقط شخصی و خانوادگی تلقی می شدند تعمیم داد و به جنگ مفاهیم سه گانه خانواده مادری و همسری رفت .

فریده فرزانه و فرشته ساجد دختران پدری هستند که تنها میراثش برای دختران خود قرض و بدهی بوده است . فریده و فرشته با کار شبانه روزی خود توانسته اند بدهی های معوقه پدرشان در ارتباط با منزلی که در آن زندگی می کنند را بپردازند. برادر آنان نیز بی توجه به تنهایی خواهرانش در چنین وضعیت بحرانی و وخیمی آنان را ترک کرده و برای یافتن کار مناسب راهی ژاپن شده و ماه هاست که از او خبری ندارند. نکته قابل تامل در این میان اعلام استقلال و بی نیازی مادی و معنوی سه خواهر از وجود و نقش مردان در بهبود زندگی آینده خودشان است . فریده که تا قبل از تصادف و معلولیتش به تدریس ریاضی مشغول بوده در مواجهه با پیشنهاد مجدد ازدواج منصور سالاری بدون هیچ دلیل قانع کننده ای اعلام می کند آن زمان که روی پاهای خودش می ایستاده پیشنهاد او را نپذیرفته الان که روی صندلی چرخ دار است و شائبه ترحم وجود دارد به هیچ وجه حاضر به ازدواج نیست . فریده برای اثبات اینکه می تواند با اتکا به توانایی های خودش روزگار بگذراند از هیچکس حتی خواهرش کمک را نمی پذیرد.

فرزانه در برابر پیشنهاد ازدواج دکتر مصطفی سالاری صاحب کارخانه کاشی سازی که ظاهری کاملا آراسته و خانواده دوست دارد کوچکترین واکنش مثبتی از خود نشان نداده و دائم از نگرانی های خود راجع به آینده زندگی دو خواهرش سخن می گوید. فرشته خواهر کوچک نیز در برابر ابراز عشق شاگرد نجار محله تنها به تحقیر و گاه استهزا او می پردازد. همانگونه که اشاره شد رفتار و گفتار سه خواهر گویای اعلام استقلال در زندگی و البته بدون نیاز به مردان است . تکیه کارگردان بر قطع و وصل شدن برق منزل و صدای ناهنجار پرواز هواپیما در زمان هایی که سخن از ازدواج و آینده فرزانه و مصطفی به میان می آید به صراحت از نامطلوب انگاشتن زندگی مشترک خبر می دهد.

اما در رابطه با موضوع دوم باید اینگونه عنوان داشت که پلورالیسم التقاطگرایی و سنت گرایی به عنوان مولفه های مهم برخاسته از جهانی شدن فرهنگ زمینه مساعدی برای ظهور و رشد جنبش های نوپدید دینی ایجاد کرده اند. بی شک یکی از تاثیرات مهم جهانی شدن بر حوزه دین پلورالیسم است . توجه کنیم که مفهوم پلورالیسم از یک منظر مستلزم دست کشیدن ادیان سنتی از دعاوی انحصاری نسبت به حقیقت است . آنچه با سلب این دعاوی باقی می ماند لاجرم زمینه های مشترکی است که باید در میان ادیان سنتی به دنبالشان گشت و آنها را در ادیان مختلف برجسته نمود. التقاط گرایی نیز از جمله دیگر تاثیراتی است که بر اثر جهانی شدن در حوزه دین رخ داده است چنانچه در کیش « اشو » با التقاط و نسبت مواجه هستیم . اما ترویج بحث نسبت گرایی در دین به عنوان تاثیر سوم جهانی شدن بر دین شمرده می شود. نسبی شدن بدین معنا است که معیار و ملاکی جهت بازشناسی دین حقانی از غیر حقانی وجود ندارد و برای تمیز دین حقانی از غیر حقانی نیز باید صرفا ذوق و سلیقه افراد را معیار قرار داد.

در فیلم « خواب زمستانی » ساخته سیامک شایقی بحث مشکلات حاصل از جهانی شدن دین به نحوی مورد اشاره قرار می گیرد. در حالی که هر تازه مسلمان و تازه مکلفی می داند که روزه ماه مبارک رمضان واجب بوده و نیتی غیر از روزه واجب برای آن معنا ندارد فریده دختر بزرگ خانواده ساجدی بارها در پاسخ به این موضوع که دلیل روزه گرفتنش چیست اعلام می دارد « روزه من دو منظوره است یکی به خاطر خدا و دیگری تقارنش با سال پدرم ! » این اصرار عجیب در کنار موضوعاتی چون نوع پرسش مصطفی از فریده که « هنوز هم روزه می گیری » و یا پاسخ صریح مهندس طراحی در باره روزه بودن که می گوید « نه روزه نیستم ولی ۲۴ ساعته که هیچی نخورده ام » و همچنین نمایش تمامی کارگران یک کارخانه که کوچک ترین توجهی به ماه رمضان نداشته و هیچکدام روزه نیستند مقام و جایگاه روزه را تا آنجا تقلیل می دهد گو اینکه روزه داری یک کار صرفا شخصی بوده و توجه به آن در حیطه باورهای فردی گنجانده می شود. با توجه به کنار گذاشتن دعاوی انحصاری ادیان سنتی که در مبحث پلورالیسم به آن اشاره شد روزه داری و نقش آن در ارتقا روح انسان ها و تقرب به پروردگار امری کاملا شخصی و انفرادی ارزیابی می شود.

رامین شریف زاده