تو, تو, تو مقصری, نه من

شما در معرض فرافکنی هستید یا فرافکنی حربه شماست

برخی از افراد عادت دارند در رابطه با دیگران، مشکلات خود را به آنها نسبت بدهند و گاهی به‌گونه‌ای رفتار کنند که حتی فرد مقابلشان هم باور کند واقعا آن مشکل به‌خصوص را دارد....

برای توضیح بیشتر این موضوع لازم است بدانید ما انسان‌ها مکانیسم‌های دفاعی مختلفی داریم. یعنی برخی از واکنش‌ها را در برخورد با دیگران به‌صورت ناخودآگاه و بدون اینکه اطلاع و آمادگی قبلی در مورد آن داشته باشیم، از خودمان بروز می‌دهیم. مکانیسم‌های دفاعی، بسیار زیاد و پیچیده هستند؛ از مکانیسم‌های دفاعی سایکوتیک گرفته تا مکانیسم‌های دفاعی بالغ و نابالغ. یکی از مکانیسم‌های دفاعی نابالغ که بیشتر ما در طول روز به‌صورت مکرر از آن استفاده می‌کنیم، مکانیسم دفاعی «فرافکنی» است. این روزها، کلمه فرافکنی به یک کلمه عام در جامعه تبدیل شده که بسیاری از مردم در صحبت‌های خود از آن استفاده می‌کنند. بهتر است بدانید خیلی وقت‌ها ما از کلمه فرافکنی به‌جای کلمه «توجیه» استفاده می‌کنیم و این دو را با یکدیگر، اشتباه می‌گیریم.

توجیه یعنی دلیل و مدرک آوردن برای کاری که می‌خواهیم انجام بدهیم یا آن را انجام داده‌ایم. در صورتی که فرافکنی به معنای نسبت دادن احساس درونی یا عملکرد خود، به دیگری است. مثلا اینکه ما به یک نفر بگوییم «تو از فلانی بدت می‌آید» و او پاسخ بدهد «نه، فلانی از من بدش می‌آید و من مجبورم با او به این صورت رفتار کنم»،‌ نمونه بارزی از فرافکنی است. ما در طول روز، بارها از مکانیسم دفاعی فرافکنی در برخورد با دوست، همسر، خانواده، همکار، کشور، جامعه یا حتی رییس خود استفاده می‌کنیم. مثلا وقتی یک نفر در خیابان به ما می‌گوید چرا اینقدر عصبانی هستی، بلافاصله جواب می‌دهیم من عصبانی نیستم و تو مرا عصبانی کرده‌ای. این یعنی فرافکنی. این مکانیسم شایع، ربطی به سن و شرایط اجتماعی فرد ندارد و فقط بین زوج ها اتفاق نمی‌افتد، بلکه ممکن است توسط هر فردی از جامعه و تحت هر شرایطی مورد استفاده قرار بگیرد.

● فرافکنی یا همانندسازی با فرافکنی؟

مکانیسم یا فاکتور دیگری که در کنار فرافکنی وجود دارد، مکانیسمی با عنوان «همانندسازی با فرافکنی» است. در جریان این مکانیسم، ما احساس خود نسبت به فرد مقابلمان را به‌گونه‌ای بروز می‌دهیم که به او ثابت کنیم او این احساس را به ما داده است. سپس، برخی از رفتارهایمان را به‌حدی ادامه می‌دهیم تا درنهایت، فرد مقابلمان واقعا آن احساس خاص را نسبت به ما پیدا کند. در این شرایط، شخصی که از مکانیسم همانندسازی با فرافکنی استفاده کرده است، در پایان کار به طرف مقابل خود با قاطعیت و حق به‌جانبی کامل می‌گوید دیدی تو این احساس را نسبت به من داشتی و داری؟! این مکانیسم دفاعی در برخی از تیپ‌های شخصیتی، بیشتر اتفاق می‌افتد. در میان افراد مختلف، کسانی هستند که مدام می‌گویند «من آدم‌ دوست‌داشتنی‌ای نیستم؛ هیچ‌کس مرا دوست ندارد یا با هرکس که دوست می‌شوم، سریع رابطه‌مان به هم می‌خورد». مثلا این افراد برای اینکه بتوانند این مساله را به دیگران ثابت کنند، با یک فرد جدید طرح دوستی و آشنایی می‌ریزند یا حتی با او ازدواج می‌کنند. سپس، به‌شدت شروع به رفتارهایی می‌کنند که طرف مقابل آنها دقیقا از آن رفتارها بدش می‌آید. بعداز مدتی که دوست یا همسر جدید این افراد، با رفتار آنها مقابله و به‌نوعی این رفتارها را تحمل کرد، ناگهان صبرش تمام می‌شود و به‌دلیل رفتارهای ناشایست و نامناسبی که می‌بیند، تصمیم به قطع رابطه درهر مرحله‌ای که باشد، می‌گیرد.

در این صورت،‌ فردی که همانندسازی با فرافکنی کرده، بلافاصله خودش را در جایگاه و موقعیت یک قربانی به دیگران معرفی می‌کند و به طرف مقابلش می‌گوید «دیدی تو هم همان کاری را با من کردی که دیگران هم کرده بودند؟ دیدی که تو هم مرا دوست نداری و حق با من بود؟ و...». معمولا این مکانیسم دفاعی در مواردی رخ می‌دهد که فرد،‌ خودش را در موقعیت بی‌ارزشی و دوست‌داشته نشدن، قرار می‌دهد. افرادی با اختلال شخصیت مرزی، به‌شدت از این مکانیسم دفاعی استفاده می‌کنند. اصلا یکی از ویژگی‌های این افراد، این است که به‌رغم برقرار کردن روابط زیاد، نمی‌توانند رابطه پایدار و دوستی‌های طولانی‌مدتی با دیگران داشته باشند. این افراد، همیشه ترس طرد شدن از طرف دیگران را هم دارند و از روی همین ترس، خودشان زودتر از طرد شدن، فرد مقابل را ترک می‌کنند چون می‌دانند با رفتارهایی که دارند، در صورت ادامه رابطه به‌طور حتم از طرف فرد مقابلشان طرد و ترک خواهند شد. مکانیسم دفاعی همانندسازی با فرافکنی، برای اینکه اجازه خشمگین شدن، بر هم زدن رابطه، از بین بردن اعتماد بین فردی، ‌پوشاندن ضعف‌ها و توجیه روابط ناقص را به ما بدهد، بسیار مورد استقبالمان قرار می‌گیرد تا به کمک آن بتوانیم به دیگران ثابت کنیم که منِ نوعی، آدم دوست‌داشتنی و موجهی هستم و این دیگران هستند که با من برخورد درستی ندارند و شرایط و موقعیت را به‌خوبی درک نمی‌کنند.

● چاره چیست؟

از آنجا که این مکانیسم‌های دفاعی به‌صورت ناخودآگاه رخ می‌دهند، نمی‌توان با زبان صریح و با کلام مستقیم، فرد را متوجه رفتار و عملکرد اشتباهش کرد. در غیر این صورت، فرد به گفتار ما درباره مکانیسم دفاعی ناخودآگاهش، واکنش نشان خواهد داد و در برابر این گفتار، مقاومت خواهد کرد. بااین حساب، اگر مکانیسم‌های دفاعی از یک حد خاص و طبیعی بگذرند و باعث ایجاد اختلال در روابط بین‌فردی‌مان بشوند (به‌خصوص در افراد دارای اختلال شخصیت مانند اختلال شخصیت مرزی)،‌ نیاز به جلسات روان‌درمانی طولانی‌مدت برای?مان به‌وجود می‌آید. در طول این جلسات، فرد بدون واکنش و انکار، متوجه مکانیسم‌های دفاعی خود می‌شود و کم‌کم، آنها را می‌پذیرد و شروع به اصلاحشان می‌کند. درمان نشدن و متوجه این مکانیسم‌های دفاعی نبودن، باعث از بین رفتن اعتماد و آرامش فرد و عدم رضایت او در روابطش با دیگران خواهد شد.

دکتر حامد محمدی کنگرانی

روان‌پزشک و مشاور خانواده و ازدواج