چرا میراث فرهنگی مهم است

بی هویتی و عقب ماندگی از پیامدهای افراط و تفریط در برخورد با میراث فرهنگی است

بیایید بحث امروز یعنی جایگاه میراث فرهنگی در توسعه کشور را با یک مثال ساده آغاز کنیم. فرض می‌کنیم شما در بزرگراهی پرتردد در حال رانندگی هستید. در این بزرگراه بجز شیوه رانندگی شما دو نوع دیگر قابل مشاهده است. برخی با سرعت سرسام‌آور از میان ماشین‌های دیگر می‌گذرند و راه را برای خود باز می‌کنند.

اینان فقط به مقصد و هرچه سریع‌تر رسیدن به آن می‌اندیشند. در نقطه مقابل، رانندگانی هستند که میخکوب آیینه ماشین خود شده و چشم از آن برنمی‌دارند. آنها ششدانگ حواس خود را به خودرو‌های پشت‌سر داده‌اند و با احتیاطی فوق‌تصور در حال رانندگی هستند. عقل سلیم حکم می‌کند از هر دوی اینها فاصله بگیرید، چون احتمال وقوع تصادف در هر دو مورد قابل تصور است. میراث فرهنگی همچون آیینه‌ای است که جوامع، در مسیر پرتردد و پرحادثه که به پیشرفت و توسعه ختم می‌شود باید نیم‌نگاهی به آن داشته باشند. نه می‌توان این آیینه را از بیخ و بن برکند و دور انداخت و نه می‌توان میخکوب دائمی آن شد. به عبارت بهتر راننده هوشمند، خود را اسیر این دو شیوه نمی‌سازد یا به اسم تجدد و شتاب، کشور را مانند پیست اتومبیلرانی بزرگ در نظر و تمام فعالیت‌های انسانی اعم از خصوصی و عمومی را تابع رسیدن و هرچه سریع‌تر رسیدن یا به بهانه هویت، در توهم احتیاط و حفظ هر آنچه در پشت سرش قرار دارد به طرد اتومبیل‌های دیگر و پیشروی غرقه، چراکه نتیجه نگرش نوع اول بی‌هویتی و پیامد رویکرد دوم عقب‌ماندگی است.

با این مثال موجز که حکم مقدمه را دارد تعریفی جامع و مانع از میراث فرهنگی ارائه و جایگاه آن را در توسعه پایدار روشن می‌کنیم.

میراث فرهنگی برگردان فارسی Cultural Heritage است که در تمایز با جنس دیگری از میراث است که به آن میراث طبیعی( Natural Heritage )می‌گویند؛ اما نکته جالب این که کلمه میراث معرب واژه یونانی میرازوست. میرازو در زبان یونانی یعنی تقسیم و بخش و پخش کردن سهم و قسمت هر کسی را به او دادن. (ملا صالحی، ۱۳۸۹: ۱۹) واژه میرازو احتمالا در هنگامه ترجمه متون یونانی وارد زبان عربی شده و در سال‌های پس از آن همراه مشتقاتش چون ارث، میراث و توارث در زبان فارسی به کار گرفته شده است.

همان گونه که ملاحظه می‌کنید در بطن کلمات Heritage انگلیسی، میرازوی یونانی و میراث عربی و فارسی از گذشته به ارث رسیدن مستتر است. بنابراین از این جهت با مفهوم عناصر فرهنگی که از گذشته باقی مانده‌اند همخوانی کامل دارد، اما به دلیل بار منفی که در عبارت میراث فرهنگی وجود دارد نگارنده به فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیشنهاد می‌کند واژه‌ای دیگر جایگزین آن شود. نه به دلیل غیرایرانی بودن آن، بلکه به این دلیل که میراث فرهنگی، عناصری به ارث رسیده را به ذهن متبادر می‌کند که به دلیل ماهیت شکننده‌شان باید از دسترس دیگران دور نگه داشته شود، اما نیک می‌دانیم در برنامه‌های توسعه محور امروزین، بزرگ‌ترین دغدغه آن است که چگونه می‌توان آثار تاریخی و میراث فرهنگی شکننده را به عنوان منبعی زنده، توسعه‌آور و هویت‌بخش با زندگی روزآمد مردم هماهنگ کرد. بدون تردید اولین و ضرورتی‌ترین گام، تغییر در مفاهیم و نگرش‌های سنتی است.

● مفهوم میراث فرهنگی

از آنجا که واژه فرهنگ بیش از ۲۰۰ تعریف مختلف دارد، طبیعی است برای فربه‌ترین بخش فرهنگ یعنی میراث فرهنگی نیز تعاریف گوناگون وجود داشته باشد، اما به گمان نگارنده، جامع و مانع‌ترین تعریف چنین است:

«هر پدیده‌ای (اعم از منقول و غیرمنقول، مادی و معنوی) که قدمتی دارد و حامل پیام انسانی است. چیزی از انسان‌های گذشته برای عرضه دارد.» (حجت، ۱۳۸۰: ۸۱)

بنابراین با این تعریف شیء بودن، قدمت و پیام انسانی را می‌توان سه معیار اصلی میراث فرهنگی در نظر گرفت؛ اما فراموش نکنیم این پیام مستتر در آثار تاریخی است که این نوع آثار را از گونه دیگری از مواریث که طبیعی یا طبیعت‌ساز نامیده می‌شود، متمایز می‌سازد. نکته تأمل‌برانگیز این که درک پیام‌های نهفته در میراث اعصار و افعال آدمیان در قرآن کریم به کرات توصیه شده است. (مثلا بنگرید به سوره مبارکه یونس، آیه ۹۲)

● ارزش‌های میراث فرهنگی

شاید یکی از کلیدی‌ترین موضوعات در مباحث مربوط به میراث فرهنگی موضوع ارزش است؛ چراکه تمام آنچه ما در رابطه با میراث فرهنگی انجام می‌دهیم اعم از شناسایی، حفاظت و معرفی همه به خاطر ارزش‌هایی است که در میراث فرهنگی (آثار تاریخی ـ فرهنگی) مستتر است، اما مهم‌ترین ارزش‌های میراث فرهنگی عبارت است از:

الف ـ ارزش هویتی: این دسته از ارزش‌ها نمایانگر پیوندهای عاطفی جامعه با میراث فرهنگی است. عناصری چون رویدادهای اساطیری، داستان‌های افسانه ای، مراسم آئینی، رخدادها، شخصیت‌های ملی، مذهبی و... ازجمله عناصر هویت‌بخش است که دریافت‌های عاطفی جامعه را شکل می‌بخشد. اهمیت این ارزش که بنیادی‌ترین ارزش‌ها نیز محسوب می‌شود را با ذکر مثالی ساده مورد تأکید قرار می‌دهیم. تصور کنید روزی از خواب بیدار می‌شوید و حس می‌کنید همه چیز بیگانه است و هیچ چیز را به یاد نمی‌آورید و همه خاطره‌ها از ذهنتان زدوده شده است. چون شناسایی افراد و مکان‌ها نیز بخشی از کارکرد خاطره است، تشخیص این که کجا هستید و چه می‌کنید ناممکن است. از این بدتر، اطرافیان و آشنایان یا دشمنان و دوستان خود را نخواهید شناخت. این حافظه ماست که به ما کمک می‌کند در موقعیت‌های گوناگون رفتار متناسب از خود نشان دهیم. زندگی اجتماعی بدون نیروی حافظه ناممکن است. در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر، میراث فرهنگی، دفتر حافظه گروهی از ملت‌ها و اقوام است. ملت‌های دنیا برای دانستن هویت تاریخی خود همیشه در پی یافتن و بازسازی گذشته‌ای هستند که در آن پیروزی‌ها، شکست‌ها و تجربه‌های گوناگون آنها را شکل داده است (علیزاده، ۱۳۸۶: ۵۴) بنابراین ملت تأثیرگذار، ملتی است با میراث فرهنگی غنی.

ب ـ ارزش‌های هنری یا فنی: این نوع ارزش‌ها بر پایه پژوهش‌های علمی و هنری محققان استوار است که ویژگی‌هایی چون زیبایی شناختی، تکنیکی، ساختاری، کاربردی و طرز ساخت را آشکار می‌کند. شاید با استفاده از یک مثال بتوان اهمیت این نوع ارزش را آشکارتر کرد. نگارنده بهار، امسال سرپرستی کاوش باستان‌شناختی محوطه تاریخی فیض‌آباد از توابع کاشان را به عهده داشت. در بررسی‌های باستان‌شناختی سطح محوطه، سفال‌هایی با تکنیک لعاب‌دهی خاص به دست آمد که بنا به نظر دوستان محقق که در زمینه سفال و لعاب‌های ظروف سفالین در حال پژوهش هستند، این نوع لعاب تنها در دو دهه اخیر در جهان ابداع شده است، اما ساکنان محوطه فیض‌آباد ۸۰۰ سال پیش به این نوع زیبایی‌شناسی و تکنیک نائل شده بودند. چه‌بسا اگر در سنت سفالگری ایران گسست صورت نگرفته بود ابداع‌کننده این نوع لعاب، ما ایرانی‌ها بودیم نه کشورهای دیگر.

ج ـ ارزش کم‌نظیر بودن: روشن است یکی از مهم‌ترین ارزش‌های میراث فرهنگی، نادر یا کم‌نظیر بودن این گونه آثار است. دقیقا به دلیل همین ویژگی است که حفاظت و صیانت از میراث فرهنگی از ضروری‌ترین اقدامات قلمداد می‌شود.

د ـ ارزش اقتصادی: درست است که در جهان معاصر فضاهای عام همچون هتل‌ها، فرودگاه‌ها، مراکز فروش و... فزونی یافته‌اند و این گونه مکان‌ها درک نوینی از فضا فراهم می‌آورد که سابقه تاریخی آن وجود ندارد، اما این نکته را نباید از نظر دور داشت که در همین دنیای معاصر، ارزش‌های فرهنگی به منبع مهمی برای تولید پول و ثروت تبدیل شده‌ و تغییر سبک زندگی گرایش به مکان‌های تاریخی و مصرف کالاهای فرهنگی را افزایش داده است، اما فراموش نباید کرد که سوءمدیریت فرآیند گردشگری می‌تواند به توسعه نامتوازن، نامطلوب و حتی تخریب یک اثر فرهنگی منجر شود. برای نمونه تنها می‌توان به تخت جمشید و مسجد جامع اصفهان اشاره کرد که در تعطیلات عید نوروز با فشار انبوهی از گردشگران روبه‌رو است. کیست که نداند فشار فیزیکی و رطوبت بر اثر تنفس به ترتیب اولی و دومی را با آسیب جدی مواجه می‌کند.

۶۵۲۵۹; ـ ارزش کاربردی: در این نوع ارزش، استفاده جدید با یک اثر تاریخی تطبیق داده می‌شود و کاربردی جدید از ساختاری کهن انتظار می‌رود. درست است با استمرار کاربردهای مناسب می‌توان به استحکام مواریث یاری رساند، اما عکس آن نیز صادق است. چه بسا در نتیجه استفاده نامناسب و بی‌رویه از یک اثر تاریخی آن را دچار فرسایش و نابودی تدریجی کنیم.

و ـ ارزش آموزشی: میراث فرهنگی از توان بالقوه در کمک به گردشگری فرهنگی، ترویج، تعمیق فرهنگ و تاریخ برخوردار است. به قول مولانای بزرگ:

آنچه یک دیدن کند ادراک آن

سال‌ها نتوان نمودن با بیان

بی‌شک، ترکیب مناسب مواریث فرهنگی یا برنامه‌های آموزشی باعث ارتقای کیفی برنامه‌های آموزشی می‌شود، اما از دیگر سو می‌تواند منجر به تخریب یا خدشه به میراث شود.

ت ـ ارزش اجتماعی: این دسته از ارزش‌ها به فعالیت‌های اجتماعی و سنتی که قابل تطبیق با زمان حاضر باشد، بستگی دارد. ارزش اجتماعی می‌تواند برای جامعه محلی نسبت به مواریث فرهنگی ایجاد حساسیت و علاقه کند که نتیجه آن حفاظت، تقویت و تعمیق مواریث فرهنگی است. بی‌تردید با مشارکت جوامع محلی در زمینه توسعه گردشگری نه‌تنها می‌توان از کمرنگ شدن هویت اجتماعی و فرهنگی این گونه جوامع جلوگیری کرد، بلکه بر تقویت و تعمیق آن نیز همت گمارد.

● در‌های میراث را به روی گردشگران بازکنیم

انسان ایرانی از گذشته‌های بسیار دور تا یکصد سال پیش آثاری خلق کرده و مورد استفاده قرار داده که آنها را میراث فرهنگی می‌نامند. میراث فرهنگی، هم ارزش‌های ذاتی دارند و هم ارزش‌هایی که حاصل نگرش و رویکرد جامعه هستند و با زیرساخت‌های سیاسی و اقتصادی جامعه ارتباط دارند. بنابر تعریفی که در قوانین و بخشنامه‌های مربوط وجود دارد عبرت‌آموزی مهم‌ترین بهره‌ای است که می‌توان از بازدید آثار فرهنگی ـ تاریخی حاصل کرد. اما بدیهی است این نوع بهره‌برداری تمام قابلیت‌های میراث متنوع ایران را آشکار نمی‌کند. در جهان کنونی که صنعت گردشگری از کارآمدترین و پویاترین فعالیت‌های فرهنگی و اقتصادی محسوب می‌شود بایسته است درهای میراث فرهنگی به روی جامعه داخلی و گردشگران خارجی باز شود و این‌گونه آثار را از حاشیه ایستای زندگی به متن پویا و پرتحرک آن وارد کرد، بویژه در روزهایی که پرهیز از خام فروشی نفت توصیه می‌شده، صنایع کم ضرر اما بیش بازده به‌عنوان صنایع جایگزین جستجو می‌شود. اما باید مراقب بود سوءمدیریت به توسعه نامطلوب یا حتی تخریب یک اثر فرهنگی ـ تاریخی منجر نشود. این مورد غالبا زمانی به وقوع می‌پیوندد که به جای استفاده از یک رهیافت گروهی مناسب‌تر هزینه ـ سود، ارزش سود به اشتباه محاسبه شود و کیست که نداند اشتباه در مورد میراث فرهنگی بدون جایگزین، فاجعه‌آمیز است.

رضا نوری شادمهانی

باستان‌شناس