ارتباطات هویت جوامع را شکل می دهد

به مناسبت روز جهانی ارتباطات

هفدهم ماه می(۲۷ اردیبهشت) هر سال روز جهانی ارتباطات نامگذاری شده است. در خصوص اهمیت ارتباطات در دوران کنونی همین بس که بگوییم ارتباطات شکل دهنده و هویت بخش جوامع است و هویت یک جامعه را شکل می‌دهد.

از گذشته تا کنون ارتباطات با همنوع، همواره یکی از مسائل بسیار مهم برای انسان محسوب می‌شده و از صورتهایی ابتدایی اولیه مانند استخدام دوندگان برای حمل پیامهای فرمانروایان، استفاده از دود، کبوتران نامه‌بربه علائم الکتریکی و ارتباطات ماهواره‌ای و سیستمهای پیشرفته انتقال تکامل یافته‌است.

در ‪ ۱۷می‪ ۱۸۶۵میلادی "اتحادیه تلگرافی بین‌المللی" در پاریس تشکیل شد. از آن تاریخ به بعد نام این اتحادیه دستخوش تحول شد و سرانجام در ‪‪ ۱۹۰۶میلادی در کنفرانس "اتحادیه تلگرافی بین‌الملل " تصمیم گرفته شد که "اتحادیه رادیو و تلگرافی بین‌الملل" نیز تشکیل شود.

در ‪ ‪ ۱۹۳۲میلادی به موجب "عهدنامه مادرید" با وحدت دو اتحادیه مذکور، " اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دور" شروع به کار کرد و در واقع روز جهانی ارتباطات یادآور تأسیس این اتحادیه‌ها برای پیشرفت ارتباطات است.

ارتباطات شکل دهنده و هویت بخش جوامع انسانی است و در حقیقت ارتباطات و شیوه‌های ارتباط میان افراد انسانی است که هویت یک جامعه را شکل می‌دهد.

گسترش ارتباطات و پیدایش و حاکمیت قدرتمندانه تکنولوژی نوین ارتباطات، در کنار هنرهای گوناگون و پرنفوذی که در دوران حاکمیت اندیشه نوین پدید آمده و جهانی شدند، بی تردید یکی از مهمترین عوامل و شاخصه‌های جهانی شدن فرهنگ جدید است.

در این نوشتار برای تبیین مفهوم ارتباطات دیدگاه چهار نفر از نظریه‌پردازان ارتباطات، مارشال مک لوهان، کارل دویچ، جان تامپسون و دیوید بل مورد بررسی قرار می‌گیرد.

● مک لوهان

مارشال مک لوهان رسانه را مهمترین عنصر و اصلی‌ترین تجلی ارتباطات می‌دانست و معتقد بود که : "تمامی رسانه‌ها (در میان سایر ویژگی‌ها) از ویژگی پیام رسانی برخوردارند.

رسانه در هر گونه تعریف یا خود پیام است یا اصلا برای پیام رسانی به وجود آمده است. پیام نیز یا خود فرهنگ است یا برای انتقال فرهنگ انتشار یافته است. این جمله مک لوهان که "پیام خود رسانه است" در کنار اصطلاح معروف او دهکده جهانی نشان دهنده تغییر و تحولات جهانی و "بحران معنا" در بسیاری از مفاهیم سنتی است.

تمامی رسانه‌های همگانی بنا به ویژگی دارا بودن مخاطبین انبوه و امکان گسترش شبکه ارتباطی (امکان تکنولوژیکی) استعداد جهانی شدن دارند."

● کارل دویچ

از دیدگاه کارل دویچ، جامعه اصولا یک نظام ارتباطی است. ارتباطات شکل دهنده و هویت بخش جوامع انسانی است و در حقیقت ارتباطات و شیوه‌های ارتباط میان افراد انسانی است که هویت یک جامعه را شکل می‌دهد. نقطه عزیمت دویچ این است که شاخصه همه اجتماعات میان اشخاص وجود چشمگیری از مبادلات میان آنهاست.

او در آثار خود در مورد ملی‌گرایی نیز بر این نکته تأکید داشت که جوهره "مردم" وجود ارتباطات است؛ یعنی توانایی انتقال پیام، فهم آن و پیش‌بینی پذیری رفتاری به شکلی متقابل.

دویچ در دهه ۱۹۵۰ تحقیقی در دانشگاه پرینستون انجام داد با این هدف که دریابد چگونه امکان دارد جامعه‌ای همبسته و وسیع‌تر از جامعه ملی به وجود بیابد. استدلال اصلی او این بود که با تراکم بیشتر مبادلات اجتماعی در میان افراد در دوره‌های طولانی زمانی، اجتماعات جدیدی بر مبنای هویتی مشترک شکل می‌گیرد که سرانجام می‌تواند به خلق یک ابر دولت با نهادهای متمرکز منجر شود.

به بیان دیگر، او به این موضوع می‌پردازد که چگونه ممکن است اجتماع سیاسی در مقیاسی وسیع گسترش یابد و چندین اجتماع کوچک را که حتی تخاصم بالقوه‌ای نیز دارند(دولتها و مردم) در درون اجتماع سیاسی وسیع‌تری که جنگ در آن حذف می‌شود، در بر می‌گیرد.

برخی نظریه پردازان چون "بل" نظریه دویچ را عمیق‌تر و اساسی‌تر از اندیشه‌های مک‌لوهان می‌داند. به نظر او نظریه مک لوهان درباره توانایی ارتباطات در به وجود آوردن دهکده جهانی شعارگونه است در حالی که کارل دویچ معتقد است که جریان شدید ارتباطات میان ملتها و دولتها می‌تواند به تدریج به پیدایش یک جامعه سیاسی جهانی بینجامد.

● تامپسون

جان تامپسون معتقد بود که ارتباطات نظام تبادل بین شبکه‌هایی از معانی پدید آمده در جوامع مختلف است. او فرهنگ را معانی پدید آمده در قالب اشکال نمادین در یک جامعه می‌داند و ارتباطات از دیدگاه او نحوه انتقال این معانی میان تولیدکنندگان و دریافت کنندگان است.

تامپسون می‌نویسد: "اشکال نمادین پدیده‌های اجتماعی هستند. یک شکل نمادین که تنها توسط یک فرد دریافت می‌شود بیش از آنکه یک قاعده باشد یک استثنا است. تبادل اشکال نمادین بین تولیدکنندگان و دریافت‌کنندگان آنها دارای ویژگی‌هایی است که ما می‌توانیم آنها را تحت عنوان "انتقال فرهنگی" بررسی کنیم.

● دیوید بل

گروهی از نظریه‌پردازان فرهنگ از جمله کارکردگرایان بررسی‌های خود درباره فرهنگ را از مفاهیمی ژرف‌تر مثل ارتباطالت آغاز می‌کنند و آنرا در برقراری امنیت جهانی مورد توجه قرار می‌دهند.

دیوید بل از جمله این اندیشمندان است که در پی تبیین نقش ارتباطات، فرهنگ و ارزشهای جهانی در پدید آوردن امنیت جهانی است.

وی سؤالات و مباحثی بلند پروازانه را مطرح می‌کند از جمله اینکه آیا ارتباطات می‌تواند آگاهی بین‌المللی را متحول سازد و آیا جهان را به سوی ملی‌گرایی بیشتر سوق می‌دهد و یا از شدت آن می‌کاهد؟ چگونه پیوند شبکه‌ها و نظامهای ارتباطاتی در عرصه جهانی گسترش می‌یابد؟ و آیا تکنولوژی ارتباطات می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر امنیت بین‌المللی بگذارد؟

از نظر بل این سؤالها از اهمیت فوق العاده مسئله آگاهی، اندیشه و فرهنگ برخاسته است. اهمیتی که مورد توجه بی سابقه دانشمندان قرار گرفته است. به عقیده او این توجه در اندیشه گذشتگان نیز وجود داشته است اما امروزه گسترش تکنولوژی موجب شده تا امکان تأثیرگذاری بر اندیشه و آگاهی و در نهایت تأثیر بر مناسبات بین‌المللی از این طریق افزایش یابد.

او ارتباطات را جوهر فرهنگ و اندیشه و تبلور آن در عرصه اجتماعی می‌داند. ارتباطات با فرهنگ و ارزشها دو مقوله جداگانه هستند ولی مفاهیم آنها در هم تنیده است. دیوید بل با بهره‌گیری از نظریه مارشال مک‌لوهان و نیز کارل دویچ به تبیین نقش مؤثر ارتباطات در شکل‌گیری فرایندهای فرهنگی می‌پردازد.

● نتیجه گیری

با توجه به تعاریف ارائه شده، ارتباطات زمینه و مبنای پیدایش فرهنگ در درون یک جامعه از یک سو و مبادله فرهنگی میان جوامع مختلف از سوی دیگر است. همچنین به دلیل آنکه تکنولوژی ارتباطات دیداری و شنیداری، جهانی و فراملی شده و نیز تکنولوژی ارتباطات اطلاعاتی نیز در حال جهان شمولی است، امکان تبادل معانی در عرصه جهانی وجود دارد و امکان تقریب بین فرهنگها در این زمینه گسترش می‌یابد.

بنابراین ارتباطات و رسانه‌ها یکی از مهمترین وسایل و اسباب جهانی شدن فرهنگ هستند. از طریق ارتباطات امکان تبادل معانی پدید آمده در جوامع مختلف بشری در عرصه جهانی ایجاد می شود و با گسترش تکنولوژی و افزایش این امکان، زمینه انتشار جهانی معنای بنیادین پدید آمده درباره انسان و جایگاه اجتماعی او فراهم می‌شود.

اگر به تعبیر مک لوهان "رسانه را عین پیام" و یا به بیان جانسون ارتباطات را "شبکه تبادل اشکال نمادین"، بدانیم، جهانی شدن ارتباطات خود به معنی جهانی شدن فرهنگ است.