گذشته,حال و آینده

پس از شعله ور گشتن قیام اسلامی و مردمی یعنی انتفاضه اول در سال ۱۹۸۷ فلسطین شاهد تولد یکی از بزرگترین و فراگیرترین جنبش های اسلامی در خود تحت عنوان جنبش مقاومت اسلامی حماس بود
غخاستگاه اصلی حماس انتفاضه ملت فلسطین بوده و شعار اصلی آن جهاد مسلحانه بر ضد رژیم صهیونیستی می باشد

‌پس از شعله ور گشتن قیام اسلامی و مردمی یعنی انتفاضه اول در سال ۱۹۸۷ فلسطین شاهد تولد یکی از بزرگترین و فراگیرترین جنبش های اسلامی در خود تحت عنوان جنبش مقاومت اسلامی حماس بود.

غخاستگاه اصلی حماس انتفاضه ملت فلسطین بوده و شعار اصلی آن جهاد مسلحانه بر ضد رژیم صهیونیستی می باشد.

‌مبارزات اسلامی سرزمین های اشغالی متاثر از جریان فکری اسلامی است که از نظر تاریخی به جنبش اخوان المسلمین و حسن البنا ارتباط می یابد.

در سیر تاریخی مبارزات ملت فلسطین همواره دو اندیشه اسلامگرایانه و ملی گرایانه بایکدیگر و دوشادوش هم این ملت بزرگ را همراهی کرده اند.در یک طیف مبارزه تاکید بر اسالیب ملی -اسلامی بوده و در طیف دیگر تاکید بر ملی گرایی صرف بوده که مقومین آن تحصیلکردگان عرب در غرب و عربهای مسیحی بوده اند. اندیشه اسلامی تا قبل از تاسیس رژیم صهیونیستی از تفوق بالایی نسبت به رقیب خود برخوردار بوده اما پس از تاسیس اسرائیل و ورود لژیونرهای عربی به عرصه مبارزه ،از شدت و حدت رویکرد اسلامگرایی در سیر مبارزات فلسطینیان به نفع ملی گرایی صرف و اندیشه های غیر اسلامی ، کاسته شد تا اینکه با افول اندیشه های غیر بومی در عرصه عملی و مبارزاتی جنبش های رهایی بخش در سرزمین فلسطین و رشد اسلامگرایی متاثر از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در منطقه و اثبات کارایی اندیشه مقاومت اسلامی ،اقبال مردم فلسطین هم به الگوپذیری از مدل ایران افزایش یافت که نمونه بارز آن‌را می توان در تاسیس جنبش جهاد اسلامی یافت که در آغاز دهه ۸۰ میلادی به دست عبدالعزیز عوده و دکتر فتحی شقاقی پایه گذاری گردید.پس از شعله ور گشتن قیام اسلامی و مردمی یعنی انتفاضه اول در سال ۱۹۸۷م تنها چند روز بعد از آن فلسطین شاهد تولد یکی از بزرگترین و فراگیرترین جنبش های اسلامی در خود تحت عنوان جنبش مقاومت اسلامی ،حماس بود.

خاستگاه اصلی حماس انتفاضه ملت فلسطین بوده و شعار اصلی آن جهاد مسلحانه بر ضد رژیم صهیونیستی می باشد.

در دهه ۹۰ م پس از دستگیری گسترده رهبران این جنبش نوعی خلاء رهبری در بین اعضای این جنبش پدید آمد و جوانان فلسطینی عضو این جنبش به سطوح بالای رهبری این جنبش دست پافتند که تحلیلگران آن‌را علت اصلی رادیکالیزه شدن حماس و راه انداختن جنگ های خیابانی توسط جوانان پرشور این جنبش دانسته اند و این امر نهایتا با بازگشت رهبران سابق از زندان ها به جایگاه سابق خود بر پختگی سیاسی و مبارزاتی این جنش افزود و نیز با ورود این جنبش به عرصه سیاسی در سال ۲۰۰۶ و کسب اکثریت آراء در مجلس ملی و تشکیل کابینه ،مسئله بعد تازه ای یافت.

از سویی حماس می بایستی بر مبارزات خود با رژیم صهیونیستی ادامه دهد تا از هویت اصلی خود(جهادمسلحانه) تهی نگردد و از سویی دیگر با مشکلات درونی عمده منجمله حضور جریان های مصالحه کار با اسرائیل در درون جنبش الفتح و سازمان آزادیبخش فلسطین و بایکوت و تحریم بین المللی مواجه گردید.شعار حماس تلفیق مبارزه و دیپلماسی بود که برای تحقق این امر به تشکیل دولت وحدت ملی با جنبش الفتح و دیگر اعضای مستقل مبادرت ورزید.اسرائیل که امنیت ملی خود را با توجه به حضور جنبشی جهادی چون حماس از دست رفته می دید سعی کرد تا از طریق رشد جریان کودتاگر به رهبری محمد دحلان در حنبش فتح جلوی پیشروی حماس را سد کند که تا حدودی هم در این امر موفق بود .در واقع آینده سیاسی حماس کاملا به همراهی دیگر گروههای مبارزاتی در فلسطین گره خورده و تا زمانی که مشکل داخلی و غلبه بر جریانهای بر انداز در فلسطین حل نگردد حماس نخواهد توانست خود را برای رویارویی با دشمن اصلی و درجه یک خود یعنی اسرائیل آماده کند.

در این مقاله برآنیم تا ضمن بررسی چگونگی تولد حماس در جامعه فلسطین به موشکافی اندیشه سیاسی حاکم بر این جنبش بپردازیم و نهایتا بتوانیم از خلال اندیشه های غالب در این جنبش به چارچوبی قابل فهم از عملکرد و رفتار این جنبش در عرصه های سیاسی و نظامی دست یابیم.

● پیشینه تاریخی مسئله فلسطین:

فلسطین سرزمینی اسلامی -عربی می باشد که از غرب به دریای مدیترانه و از شمال به جمهوری لبنان و از جانب شرق ،به رود اردن و از جنوب ، به شبه جزیره سینا (بخش شمال غربی مصر) محدود می شود.در زمان حکومت عثمانی فلسطین به عنوان ولایتی تحت نظر ایالت شام یا سوریه فعلی قرار داشت و از این رو بدان سوریه جنوبی هم گفته می شد.

وسعت تمام فلسطین ۲۷۰۲۴کیلومتر مربع است که ۷۴ کیلومتر آن را دو دریاچه طبریه و حوله و نصف بحرالمیت (دریای مرده)،که متعلق به فلسطین است،تشکیل می دهند و بقیه آن یعنی،۲۶۳۲۰ کیلومتر مربع خشکی و تقریبا معادل تمام خاک بلژیک است(زعیتر،۶۷ :۱۳۸۲ .)این سرزمین ،زادگاه بزرگترین مکاتب و معارف دینی است و از حیث استراتژیک نیز درکنار دروازه سرزمین های عربی و خاورمیانه واقع شده است.قداست و جغرافیای این سرزمین ،تاریخ پرفراز و نشیبی را در آن به وجود آورده و نیز در ظاهر بیش از سایر نقاط استراتژیک جهان ،بحران خیز بوده است(پاشا پور،۶۹:۱۳۸۱.)اولین بار ،اسلام به وسیله ابوبکر و عمر به این سرزمین وارد شد و پس از آن،در جنگ های صلیبی چهارم و پس از صلاح الدین ایوبی ،بخشی از فلسطین به دست مسیحیان افتاد و بعدها سلطان سلیم عثمانی ،در قرن شانزدهم،فلسطین و بیت المقدس را فتح کرد(زعیتر،۱۰۸ :۱۳۸۲-۹۰.)

یهودیان مستقر در مرزهای حکومت عثمانی در وضعیت بسیار خوبی به سر می بردندو توانسته بودند به پست های بالا و جایگاه اجتماعی-اقصادی خوبی در جهان اسلام دست پیداکنند،در رابطه با همین موضوع دکتر اسرائیل شاهاک می نویسد:در کشورهای مسلمان ،جماعات یهودی ،یک«عصر طلایی» مشهوربه خود دیدند...(شاهاک،۱۴۹:۱۳۷۶) و همو در ادامه اعتراف می کند : بپذیریم که موقعیت یهودیان ،به‌طور متوسط ،نزد مسلمانان بهتر بوده است تا در قلمرو مسیحیان(همان:۱۵۲.)اما وضعیت یهودیان در سرزمینهای غیر اسلامی به گونه ای دیگر رقم خورده بود.آنها با سپری کردن دوران تاریک تفتیش عقاید در اروپا با زندگی در گتوها خط مشی انزوا گرایانه را در پیش گرفتند و همواره خود را به صورت اقلیتی در مقابل اکثریت مسیحی تلقی می کردند.با آغاز انقلاب صنعتی و نهضت رنسانس و همچنین انقلاب کبیر ۱۷۸۹ فرانسه و برخورداری یهودیان از حقوق مساوی با دیگر شهروندان بحران هویت در بین یهودیان اروپا آغاز گردید. از سویی برخی از آنها با گذشت از سنت یهودی خود را به خیل تجددگرایان رسانیدند،مشخص ترین کوشش برای ارائه تعریفی دوباره از یهودیت ،به‌گونه ای که با فرهنگ اروپایی سازگار باشد و در عین حال ،ارزش های یهودی را راحفظ کند،به«روشنگری»۱ یا«بیدار گری» ۲معروف شد.

بنیانگذار آن فردی به نام مندلسن۳ (۱۷۸۶-۱۷۲۹)بود.نهضت «اصلاح»۴ که در دهه ۴۰ میلادی در آلمان ظهور کرد ،تمام جنبه هایی را که مانع زندگی یک یهودی به عنوان یک شهروند در یک جامعه کاملا غیر مذهبی می‌شد،حذف کرد؛یعنی رژیم غذایی خاص،آداب و سنن یهودی،تعطیلی روزهای شنبه،تعلیم و تربیت در مدارس مذهبی خاص یهودیان و بخصوص هر نوع اشاره به حیات ملی یهود(عطایی،۴ :۱۳۷۹) و از سویی دیگر برخی از آنها برای اجتناب از دچار شدن به بحران هویت و تهی گشتن از هویت یهودی،به قبض گرایی روی آوردند که زندگی انزواگرایانهآنها باعث تحقیر شدید آنها از سوی دیگر شهروندان و حتی همکیشان تجددگرای خود گردید.راه برونرفت از این حقارت و بحران هویت را می توان در ادبیات اولیه شکل گیری صهیونیسم جستجو کرد.

لئون پینسکر۵ ،یهودی روسی ،در سال ۱۸۸۲ م کتابی با عنوان خودرهایی بخشی تالیف کرد و در آن،ضمن بررسی مشکلات یهود، همه هم کیشان خود را در سراسر گیتی برای مهاجرت به یک منطقه مشخص از جهان و تاسیس دولتی مستقل ،دعوت کرد.وی دعوت خود را بر این اصل قرار داده بود که «جهان،یهود را تحقیر می کند؛زیرا یک ملت مستقل نیست و در همه جا بیگانه تلقی می شود.» وی در کتاب خود بر ضرورت برگزاری یک کنفرانس ملی و ایجاد شرکتی برای عمران و سازندگی و دعوت عمومی برای کمک به تاسیس دولت یهود و تلاش در کسب تضمین بین المللی ،تاکید کرد(کریمیان،۲۹۷:۱۳۸۴-۲۹۶.)البته گفتنی است که پینسکر در بیان مطالب و پیشنهادات خویش ،تحت تاثیر آرا و نظریات موریتس هش۶ در سال ۱۸۴۰م،کتابی با عنوان رم و اورشلیم تالیف کرده بود،قرار داشت.هس در کتاب خود گفته بود:«ما همواره در میان ملل مختلفی که با انها زندگی می کنیم ،اجنبی و بیگانه محسوب می شویم.»به همین جهت ،او دعوت به تشکیل کشوری مستقل برای ملت یهود کرده و معتقد بود همچنان که«رم» مرکز کلیسای مسیحی است،اورشلیم نیز باید مرکز یهودیت باشد(همان:۲۹۸.)سرانجام تئودور هرتزل۷(۱۹۰۴-۱۸۶۰) را باید پایه گذار جنبش صهیونیسم در شکل سازمانی آن دانست.وی یک یهودی مجاری الاصل بود که در سال ۱۸۹۶ کتاب«حکومت یهود»۸ را منتشر ساخت و اندیشه ایجاد ملت مستقل یهود را در آن مطرح ساخت.(موسسه مطالعات فلسطینی،۳۳۹:۱۳۷۷.)

هرچند وی به ایجاد این کشور در فلسطین اعتقادی نداشت و آرژانتین را برای اسکان یهودیان برگزیده بود اما با فوت وی درنوامبر ۱۹۰۴م و روی کار آمدن دیوید بن گوریون۹ و انتخاب فلسطین به عنوان پایه اصلی کشور یهود از طریق همکاری با ابرقدرت وقت ، بریتانیای کبیر ودریافت وعده معروف لرد بالفور وزیر خارجه وقت انگلستان به لرد روچیلد( از متمکن ترین خانواده های یهودی) درطی نامه ای در سال ۱۹۱۷م به وی چنین گفته بود:

لرد روچیلد عزیزم!

راستی خوشوقت و مشعوفم که به نام دولت شاهنشاهی انگلستان با کمال صراحت وعده ذیل را به شما ابلاغ می کنم. این وعده ،عطف به درخواست جمعیت یهودی صهیونیسم است که به این وزارتخانه رسیده و با آن موافقت شده است.

دولت شاهنشاهی انگلستان،نظر لطف مخصوصی به تشکیل وطن ملی یهود در فلسطین دارد و در آینده نزدیکی نهایت سعی و کوشش در راه رسیدن به این هدف و تسهیل وسایل آن مبذول خواهد شد.

این هم به طور وضوح معلوم باشد:نباید کاری شود که به حقوق اجتماعی و مذهبی مردم غیر یهودی فلسطین و حقوق و امتیازات سیاسی یهودی در سایر ممالک ضرری وارد آید.(زعیتر،۱۲۲ :۱۳۸۲.) ناگفته نماند که درست یکسال قبل از اعلام این نامه قراردادی سری تحت عنوان سایکس-پیکومیان انگلستان و فرانسه منعقد گردید که طی آن عراق،فلسطین و اردن به انگلستان و لبنان و سوریه هم به فرانسه واگذار می گشت اما با آغاز انقلاب بلشویکی در روسیه در سال ۱۹۱۷ و افشای این قرارداد خشم ملتهای عرب منطقه برانگیخته شد. ۱۰

پیش از شعله ور شدن آتش جنگ جهانی اول ،دو گرایش مختلف در اندیشه ی سیاسی اعراب تبلور یافت:گرایش نخست،طرفدار به پیش بردن امت عربی،بر اساس خاستگاه دینی و بینش اسلامی بود.گرایش دوم ،طرفدار به پیش بردن امت عرب بر اساس خاستگاه قومی و تفکر ملی گرایی عربی بود(خسروشاهی،۲۷ :۱۳۷۵.)

فلسطین تا پایان جنگ جهانی اول در اختیار حکومت اسلامی قرار داشت و پس از فروپاشی این امپراتوری بنا به درخواست کشور انگلستان ،قیمومیت فلسطین در سال ۱۳۰۱(۱۹۲۲) به این کشور داده و قرارداد قیمومیت فلسطین بین جامعه ملل و انگلستان به امضا رسید. مطابق این قرارداد،جامعه ملل مفهوم وطن ملی یهود را همان‌گونه که در اعلامیه بالفور آمده بود،مورد تائید قرار داد.از این زمان تلاش های بسیار جدی تری برای مهاجرت یهودیان به سرزمین فلسطین و اسکان آنها در زمین های خریداری شده از اعراب یا به زور متصرف شده صورت پذیرفت(حاجی یوسفی،۷۴:۱۳۸۲.)

پیدایش مقاومت اسلامی :

هیچ تردیدی نیست که مبارزات اسلامی سرزمین های اشغالی متاثر از جریان فکری اسلامی است که از نظر تاریخی به جنبش اخوان المسلمین و حسن البنا ارتباط می یابد(خسروشاهی، ۵۳ :۱۳۷۰-۳۱.) حسن البنا به لحاظ فکری از شاگردان محمد عبده و خود از مریدان و محصلان مکتب سید جمال بود.بسیاری از آگاهان جریان اسلام گرایی بدون هیچ مناقشه ای اخوان المسلمین مصر را از سلسله فکری سید جمال می دانند که تا انقلاب اسلامی ایران ادامه یافته است(الغنوشی،۱۹ :۱۳۷۱-۱۷.)از سوی دیگر ،عکس العمل سید محمد رشید رضا از شاگردان شیخ محمد عبده و سید جمال ،در آغاز قرن بیستم نسبت به مهاجرت یهودیان به فلسطین و افشای این توطئه که با طرح تاسیس دولت یهود از سوی هرتزل آغاز شد،بیانگر خاستگاه جریان اسلامی مبارزه در برابر صهیونیسم است(پاشاپور،۷۰ :۱۳۸۱.)

حرکت رشید رضا ،مقارن با زمانی بود که در آغاز قرن بیستم ،هرتزل از نزدیک موفق به دیدار سلطان عبدالحمید دوم شد و در آنجا پیشنهاد پرداخت پنج میلیون لیره ی طلا در برابر تسلیم سرزمین فلسطین را مطرح کرد که سلطان با سرسختی وی را از کاخ سلطنتی اخراج کرد.درضمن«حسان علی حلاق »در کتاب«موضع دولت عثمانی در برابر صهیونیزم» اولین حرکت اسلامی داخل فلسطین را در سال ۱۸۹۷م از سوی مهمد طاهر حسینی ،مفتی بیت المقدس ،در پاسخ به کنگره بال ذکر کرده که با تشکیل یک هیئت محلی جهت رویارویی با اسکان یهودیان ،وارد مبارزه شد و تا فروپاشی عثمانی توانست از دستیابی صهیونیست ها به سرزمین های مزروعی فلسطینیانجلوگیریکند (خسروشاهی، ۲۲:۱۳۷۵-۲۱.) اسلام در کنار عربیت هویت ،اصلی ملت فلسطین را از زمان ورود و تثبیت اسلام در این سرزمین تشکیل می داده.در خلال جنگ های صلیبی مسلمانان فلسطینی دوشادوش لشکریان اسلام از مرزهای اسلامی دفاع کردندو در زمان خلافت عثمانی ،با وجود تمام کاستی ها در اواخر عمر این امپراتوری به حمایت از آن برخاستند .

کسری صادقی زاده

پی نوشتها در دفتر روزنامه موجود است

---